Ежелгі жəне орта ғасырлардағы түркі тайпалары мен Иранның мəдени, саяси қарым-қатынастары. Жомарт Жеңіс

қауіп төндірді.

      Орталық Азиядағы этносаяси ахуал ІІІ ғасырдың соңында ғұндардың южчжаларды жеңіп, түркі көшпенді этносы басқарған ғұн әскери мемлекетінің құруынан соң өзгерді. Осы кезден бастап, алдымен түркі, кейіннен моңғол тектес көшпенділердің Орталық Азияға тарап, осында мекендеп жатқан иран тілдес көшпенділерді этникалық, мәдени және тілдік тұрғыда ассимиляциялауы белсенді бола бастады. Бұл үдеріс жеті ғасырға жуық уақыт жүрді.

      Жiбек жолы саудасын бақылауға алған кейбiр хұн ханзадалары сауда айналымына да әсер етіп тұрған. Сол кездiң өнер туындыларында қытай және иран нақыштары, хайуан (аң) бейнелерi басымырақ болды. Алан тайпаларының көне Иран мәдениетінің ықпалында болғаны археологиялық қазбалардан анықталған. Халқы ирандықтар болған Ферғананың сәйгүлiктерiнің атағы күллі құрлыққа таралған-ды. Ферғана батыс жақтың, әсiресе Иран мәдениеті әсерлерінің Орталық Азияға шығатын қақпасы едi.

      Археологиялық материалдарды талдап, тарихи оқиғаларды қалпына келтіру барысында С.Г. Кляшторный ежелгі түркілердің ата-бабалары мен ғұн тайпалары Алашань маңындағы территорияларға б.д.д. II ғасырда келе бастап, ал ІІІ ғасырдан бастап жаппай қоныс аударған деп есептейді. Пиньлянь мен Хэсиде олар қытайлықтар «аралас ху» деп атайтын иран тілдес және тохар тілдес тайпаларды ассимиляцияландырды.

      Біздің заманымыздың VI ғасырдың ортасында Еуразияның далалық аудандарының көшпенділері Бірінші түркі қағанатының билеушілерінің бастамасымен бірікті. Түркі қағанатына Енисейдегі қырғыз мемлекеті де бағынды. Көне түркілердің қол астына «Ұлы Жібек жолының» Қытай мен Иран шекаралары аралығындағы айтарлықтай үлкен территориясы мен Оңтүстік және Батыс Сібірге апаратын сауда жолдары қарады.

      Жібекпен саудадағы сауда көлемі сияқты даулы мәселелер бойынша түркілер Иранмен араздасып, Иранды Еділ бойы мен Қара теңіз арқылы айналып өтіп, Византиямен жаңа сауда жолын салуға талаптанды.

      Пазырық мәдениетіндегі діни рәсімдердің және көзқарастардың қатарына, мүмкіндігінше, үнді-ирандық шығу қайнар көзін жатқызуға болады: ғаламшар үлгісі ретіндегі табыт туралы түсінік; материалды мәдениеттегі түрлі нысанда тұратын үш әлем (әлемдік ағаштың концепциясы) концепциясын қосатын космологиялық көзқарастар; ашвамедхи немесе оған жақын рәсімдерге, немесе табынушылық мазмұндағы идеялық ашвамедхиге сәйкес; отқа табынушылық; күнге табынушылық; бальзамдау рәсімі; өлгенді отпен тазалау (ыстау) рәсімі; билеушіні, көсемдерді сакрализациялау; рәсімді жерлеу, бұл еркектер мен әйелдерді жұптап жерлеу; жоғарғы әлемде – құдайлар әлемінде өлген адамның, ата-бабалардың және аспандағы өрістің қайта туылуы; политеизмнің дамыған жүйесі, онда белгілі бір орын скифтік дәуірдегі Еуразия көшпенді халықтарында жеткілікті түрде таралды (салыстыру: пазырықтарда – Ұлы Құдай, скифтерде – Табити және т.б.) және кейбір басқа да компонеттер.

      Дәстүрлi дүниетанымның көне қатпарларына талдау жасаған тағы бiр ғалым