Monument. Maretha Maartens

Iewers tussen negentien en twee en twintig jaar oud, laaggetrekte rondebolhoedjie met ’n gestreepte satynband, pelsjas met ’n laproos daarop, ring aan die fyntjies gekromde pinkie (waarskynlik by een of ander mynmagnaat se seun gekry), pragtige mond, donker lipstiffie, vel glad soos marmer. Sy kyk nie vir die kamera nie, sal nie. Sy is die wewenaar Frikkie Wessels se aristokratiese kind, die eiesinnige skoonheid vir wie grootgrootouma Jacomina tot haar dood toe haar knieë eelte gebid het.

      Oumbecca het Engelse bloed. Sy was nog altyd onomkoopbaar. In haar jong dae het sy haar kop altyd skuins gedraai vir die kamera. Maar nooit so volledig soos haar ma, Angelina Edwards-Fourie Wessels, nie.

      Margo het haar skottelgoed opgeruim en haar fiets gevat en na Dolf se Plek toe gery. Gegroet waar sy moes groet, voet langs die fiets in die dik rooi sand gesleep waar sy moes. “Hy het derdegraadse brandwonde, tannie, hy het baie plasma gekry. Maar die infeksie is nou onder beheer. Hy’s oorgeskuif na ’n privaat kamer.”

      “Jou arme ma, die tweede keer in haar lewe, ná alles. En dis iets vreesliks om nurse te wees vir iemand wat so verbrand het. Vra my, ek het verpleeg. Wanneer kom jou pa huis toe?”

      “Hulle sê dis nog ’n lang pad, tannie. Hy sal veloorplantings moet kry.”

      “Hoe sê hy, wat het die gasontploffing veroorsaak?”

      “Hulle dink dit was ’n lek by die kleppe, tannie.”

      “Dat dit juis hý moes wees, die een wat nie ’n vlieg skade sal aandoen nie.”

      Margo het geknik, meer as een keer, want sy is ’n paar keer voorgekeer. My pa is nie een vir vlieë doodslaan nie, het sy gedink. Vlieë doodslaan is vrouenswerk. Maar vir Adriaan het my pa begin foeter ná die eerste brand, die een waarin die huis tot op sy fondamente afgebrand het.

      “Dit kom van bederf, Christina,” het hy gesê. “Dit kom van die drek wat jy jouself wysmaak, van bleddie ongeloof. Ek het vir jou gesê God laat dieselfde ding nie twee keer gebeur nie, jy sal nie nog ’n kind verloor nie, maar jy het my nie geglo nie. Nee, dié een moet gepiep en getoemaar word, aan dié een mag niemand raak nie. Jy’t hom van die water af weggehou, maar nie van vuurhoutjies af nie. En nou? Daar’s jou huis, Christina. Ons is waar ons oupas en oumas ná die Oorlog was.”

      My pa het vir Adriaan van sy grond af en tot by die delwe­rye gefoeter. “Daar sal nooit weer ’n gepiep en gepamperlang en getoemaar wees nie, mannetjie.”

      Met die uitkom uit Dolf se Plek het Margo haar in Eagle Esterhuizen vasgeloop. Wydsbeen op die motorfiets se saal, leerhandskoene tussen die tande vasgebyt, valhelm pas afgehaal, het hy opgekyk. Sy is deur die middaghitte, deur die skok en deur die singgeluid in haar kop geslinger, asof hy met sy motorfiets in haar vasgejaag het.

      “Margo!” Donker baardskaduwee op die kakebeen en wange, bruin oë wat daaroor kyk soos oor ’n heining.

      Sy het gestamel, natuurlik het sy gestamel. “Jy …jy ry omtrent ’n meneer.”

      Hy ry nie ’n meneer nie, moes sy dadelik verstaan. Hy ry ’n seksobjek.

      “Sy het my in een uur vyf en dertig minute flat van Bloemhof af tot hier gebring.”

      Margo wou wegkom, maar nie soos ’n opgejaagde hen nie. “Delf jy nog by Ottosdal?”

      Hy het stadig van die motorfiets afgeklim, maar sonder die veragting om die mondhoeke, die harde haarjel. Sy lyf moet nog net so swaar wees, het ’n gedagte deur haar kop gegaan. Of swaarder. Hy moet al twintig wees.

      “Daai diggings is soos die skou hier, jy’t nie ’n kans nie. Opgeskiet Bakerville toe, maar ek soek nie crap en bort nie. Toe skiet ek maar af rivier toe.”

      “Rivier toe?” Alles aan hom het haar gewalg: sy wenkbroue, die timbre van sy stem, sy wydsbeenstaan in sy eie breë skaduwee.

      “Die Vaal tussen Bloemhof en Christiana. ’n Jeweller’s shop, dis waar jy naifs soos neute uitduik.”

      Naif. In Adriaan se geval ’n blinke. In Eagle Esterhuizen se geval …

      Ek is nie meer naïef nie, wou sy sê. Maar sy het skielik besef dat sy sterker geword het.

      “Jy was gelukkig om ’n permit te kry. My broer wag nou nog vir syne.”

      Eagle het sy leerbaadjie oopgerits, uitgetrek en oor die saal van die groot motorfiets gegooi. “Niemand wag vir ’n permit nie. Noem ons die zama-zamas van die rivier. Adriaan was al baiekeer snags saam met my in die water.”

      Adriaan by die Vaal? Hy’t vir hulle gesê hy delf by Lichtenburg.

      Oë verander nooit nie. Maar die kettinkie met die bloedgroepplaatjie was nie meer aan sy arm nie.

      “As jy wil weet hoe dit in die hel is, werk Juliemaand in die Vaal. Dis nie water nie, dis hel. Jy weet nie waar jou hande is nie, jou vingers is yspype.”

      Ysstawe. Soos in die winter van 1999. Van die hel het jy my reeds geleer, wou sy sê. Maar sy het haar kop hoog gehou.

      “Nou ja, lekker dag verder.”

      Hoofstuk 2

      As ’n mens so deur rook kyk, sien jy die dorp van jou jeug as ’n verbleikte swart-en-wit foto, Kodak of Agfa. Die bloekoms het hoër geword, die bos digter saamgetrek om die geheime van haar hoërskooljare: die senuweeagtige luister vir voetstappe en stemme, die verruklike afstuur op losknoop en afpluk, aan die brand slaan, in ligte laaie wees.

       Vat my, forseer my mond oop met jou vingers, soen my diep, ruk my saam met jou in die bosbrand in waar die vlamme na bloekomolie ruik, jy’s twee jaar ouer as ek, Oumbecca vra hoekom hou jy nie by jou portuur nie, as groot seuns popspeel speel hulle nie pop nie.

      Deo Gloria Onafhanklike Skool, buite die dorp op pad na Boshof en Dealesville, was vir Margo ’n nuwe begin. Niemand het geweet hoe graag sy uit AJC Jooste wou wegkom nie. Sy het byna van die stoel afgeval toe Ma Chris vir haar sê hulle het besluit om haar by die nuwe skool in te skryf.

      Sy en Oumbecca moes nog elke weeksoggend verby die paviljoen by die landbousaal ry, verby AJC Jooste agter lemmetjiesdraad, deur die stemme. Ook met die radio aan, ook in die middel van die winter, wanneer ’n eierdop se val die klank van ’n kalbas maak, het die lug by die draai na Dealesville sopdik gebly.

      Deo Gloria was ’n nuwe begin, die bloekomplantasie verder nog as die paviljoen.

      Vir die oues – die ouderlinge en kieriekommando wie se voorouers die gate vir die vrugbare moederbome laat grawe het – was die plantasie ’n windskut teen die aanslag van Augustusmaand se sandstorms. By meneer Human, Skeinat graad tien tot twaalf, AJC Jooste Hoërskool, het Ma Chris gehoor dat die bome die lug van koolsuurgas suiwer. Niemand het met meneer Human gestry of gesukkel nie. Hy het op die groen bord geteken; hulle het gekyk en aantekeninge gemaak, kompleet met sketse.

      Die bloekoms het hoër geword, die bos digter.

      Die student wat in die somer van 2000 by die graadneges van Deo Gloria geproef het, was goed voorberei, op die eerste trap boontoe, een van die klein getal mans wat nog kans gesien het vir die onderwys.

      Hy het ’n PowerPoint-aanbieding gedoen, oopgeklapte skootrekenaar voor hom op die klaskamertafel. Die oggendverkeer in Shanghai, voertuie buffer teen buffer in ’n oseaan van loodgasse, swaweldioksied, propaan en industriële verbrandingsprodukte. Olieraffinaderye in Durban, Kaapstad en Sasolburg. ’n Smeulende vullishoop op die rand van ’n township.

      Hy het sy hande aan weerskante van die skootrekenaar geplaas. “Hoe kry ons die lug weer skoon? Enige voorstelle?”

      “ ’n Stofsuier, meneer?” Een van Kraai Esterhuizen se pelle wat probeer snaaks wees.

       Hoekom het U nie gekeer dat hulle hier ingeskryf word nie, Here Jesus? Hulle is nie eens Christelik nie.

       Hulle het nie toelating