Институционалды экономика. Ғалия Даулиева

өзгеріссіз және ұтымды болып қала береді, сыртқы әсерлер мәселелері туындамайды, сондықтан мемлекеттің араласуына негіз жоқ екендігін дәлелдейді.

      Теорема меншік құқығының экономикалық мәнін ашты. Сыртқы әсерлер тек меншік құқығы айқын емес, көмескі анықталғанда ғана пайда болады. Сыртқы әсерлер, әдетте шексіз (су, ауа) категориясынан сиректік категориясына ауысатын ресурстарда пайда болады, осыған дейін де бұларға меншік құқығы болмағандығы кездейсоқ емес. Осы мәселені шешу үшін меншік құқығы айқын анықталмаған аумақтарда жаңа меншік құқығын құру жеткілікті болып табылады.

      Коузға трансакциялық шығындар ұғымы фирманың өмір сүру себебі туралы мәселені шешуге (неоклассикалық теорияда бұл мәселе тіпті қозғалған емес) және фирманың қолайлы көлемін анықтауға көмектесті. Тек нарықтың ғана болуы ауқымды трансакциялық шығындармен жүзеге асады. Коуз фирманың өмір сүруін нарықта мәміле жасау шығындарынан қашуға тырысуымен түсіндіреді. Фирма ішінде ресурстарды бөлу әкімшілік жолмен жүзеге асады (бағалық ишаралардың негізінде емес, бұйрықтар негізінде), оның шеңберінде ізденіс шығындары азаяды, контрактіні жиі қайта жасау қажеттігі жойылады, іскерлік байланыстар тұрақтанады. Алайда фирма көлемінің өсуіне байланысты оның қызметін үйлестіру шығындары да өседі (басқару тиімділігінің төмендеуі, бюрократизация және т.с.с.). Сондықтан қолайлы фирма көлемін трансакциялық шығындар фирманың үйлестіру шығындарына тең болған нүктеде есептеуге болады.

      Америкалық ғалым Джеймс Бьюкенен (1919 ж. туылған) 1960 жылы қоғамдық таңдау теориясын (ҚТТ) классикалық еңбектерге айналған «Келісім есебі», «Еркіндік шекарасы», «Экономикалық саясат конституциясы» жұмыстарында ұсынды. ҚТТ макроэкономикалық шешімдердің саяси механизмінің қалыптасуын, басқаша айтқанда, саясатты экономикалық іс-әрекеттің бір түрі ретінде зерттейді. ҚТТ зерттеулерінің негізгі бағыттары: конституциялық экономика, саяси бәсеке моделі, өкілетті демократия жағдайындағы қоғамдық таңдау, бюрократия теориясы, саяси рента теориясы, мемлекеттің фиаскосы теориясы.

      Бьюкенен қоғамдық таңдау теориясында адамдардың саяси ортада жеке мүддемен жүретіндігін және де саясаттың нарыққа ұқсастығын айтады. Саяси нарықтардың басты субъектілері ролін сайлаушылар, саясаткерлер және шенеуніктер орындайды. Демократия жүйесінде сайлаушылар өз таңдаулары бойынша дауыстарын сайлау алды үгіт насихат кезіндегі бағдарламасы өзінің мүдделеріне сәйкес келген саясаткерлерге береді. Сондықтан да саясаткерлер өз мақсаттарына жету үшін (билік құрылымына ену, мансап) сайлаушыларға қарап бағыт-бағдар ұстануы керек. Сонымен, саясаткерлер сайлаушылар таңдау жасаған белгілі бір бағдарламаны қабылдайды, осы бағдарламаның орындалу барысын шенеуніктер нақтылайды және бақылайды.

      Қоғамдық таңдау теориясы шеңберінде мемлекеттің экономикалық саясатының барлық іс-шаралары экономикалық-саяси жүйе үшін эндогенді, өйткені олар бір уақытта