Институционалды экономика. Ғалия Даулиева

(міндетті немесе міндетті емес);

      – мақсат,

      – норма орындалатын жағдай;

      – санкция.

      Норма құрылымындағы элементтер нормалар түрлерін ажыратуға мүмкіндік береді: ортақ стратегия, тар мағынадағы норма және ереже. Аталған нома түрлерінің құрылымы да ерекше.

Ортақ стратегия = атрибут + мақсат + жағдай;Норма = атрибут + міндеттілік факторы + мақсат + жағдай;Ереже = атрибут + міндеттілік факторы + мақсат + жағдай + санкция

      Ортақ стратегияның мысалы кез келген фокальды нүкте бола алады. Тар мағынадағы норма іс жүзінде келісімдер түсінігімен сәйкес, өйткені оларды орындау ерікті сипатта. Ережелерде еріктілік сипаты жойылып, санкциялар немесе норманы орындауға мәжбүрлеу орын алады. Санкциялар құқық нормаларында бекітілген заңи және әлеуметтік болып бөлінеді. Іс-тәжірибеде, негізінен мынадай мәжбүрлеу шаралары кең қолданылады: 1) қоғамның наразылығы: 2) ресми түрдегі наразылық: 3) ақшалай айып – пұл; 4) бастаған іс-әрекетті күшпен тоқтату; 5) іс-әрекетті ережеге сәйкес қайта жүргізуге мәжбүрлеу; 6) белгілі бір құқықтан айыру; 7) бас бостандығынан айыру.

      Кез келген нормалардың, ережелердің шектеуші сипатын білу нақты іс-тәжірибеде орын алатын экономикалық мінез-құлық формаларын түсінуге жағдай жасайды. Егер экономикалық агент өз іс-әрекеті жоғары ұтымды қамтамасыз ететіндігіне сенген жағдайда, оған ереже арқылы тыйым салынғанына қарамастан, агентте ережені бұзуға ынта пайда болуы мүмкін. Себебі ережеден ауытқудан күтілетін ұтым күтілетін шығыннан артық болса, ережеден ауытқу рационалды сипатта. Ауытқудың күтілетін шығындары ережеден ауытқуды айқындау және жазалауға тәуелді, сондықтан жазалау ықтималдылығының төмендеуіне алдау, жалған ақпарат, көз бояушылық сияқты мінез-құлық нормалары жағдай жасайды.

      Оппортунистік мінез-құлық – жеке басының мүддесіне бағытталған, мораль түсініктерімен шектелмеген, алдау, қулыққа байланысты мінез-құлық.

      Қоғамдық таңдау теориясы нормаларды индивидтердің саналы, рационалды таңдауының нәтижесі ретінде қарастырады. Негізінен, құқықта бекітілген және саяси таңдаудың нәтижесін көрсететін заңи нормаларды зерттейді. Қоғамдық таңдау теориясының негізгі постулаттары: методологиялық индивидуализм, рационалды таңдау моделі, айырбас концепциясын саясатты талдауға қолдану.

      Келісімдер экономикасы теориясы экзогенді нормаларды орындауды рационалды мінез-құлықтың алғышарты ретінде қарастырады. Себебі нарықта мәмілеге қатысушылардың мақсатын, артықшылықтарын, талғамын өзара түсінуді жеңілдетеді. Келісімдер экономикасы теориясының қоғамдық таңдау теориясынан айырмашылығы: бірінші, нормалардың табиғаты экономикалық империализм тұрғысында талданады; екінші, тек қана формальды бекітілген заңды нормаларды емес, формальді емес нормалар – келісімдерді қарастырады; үшіншіден, нарықтық мінез-құлық нормаларының әмбебаптылығы тезисінің орнына үйлестірудің, келісімдердің басқа да көптеген формаларын ұсынады.

      Индивидтердің