Институционалды экономика. Ғалия Даулиева

индустриалды салада қоғамға қажет таптар қызмет ететіндігін, ал бизнес қоғам үшін пайдасы жоқ «жатып ішер тап» екендігін көрсетеді.

      Уэсли Митчелл (1874-1948) эмпирикалық институционализмді дамытты: нақты деректерге, суреттеме-статистикалық әдістерге көп көңіл бөлді. Оның зерттеулеріндегі басты орынға ақша айналымының мәселелері шығарылды, себебі Митчелдің ойынша, ақша – «экономика ғылымының тамыры». Осы негізде Митчелл ақшалы шаруашылықтың бір түрі ретінде қаржылық капитализмге оң көзқараста болды. Өзінің ұстазы болған Т. Вебленнен айырмашылығы Митчелл бизнесмендер мен қаржыгерлердің үстеме пайданы иемденуге ұмтылыстарын сынауды қажет деп санамады.

      Митчелді барынша әйгілі еткен экономикалық циклдар саласындағы еңбектері болды («Экономикалық циклдар» (1913), «Экономикалық циклдар: мәселе және оның қойылымы» (1927)). Циклдардың талдауы акция бағаларының, бағамдарының өзгерістері және т.б. арқылы жүргізілді. Бұл зерттеулердің нәтижесінде автор кез келген дағдарыс және цикл қайталанбайды, өйткені олар әртүрлі қайталанбайтын себептермен анықталады деген тұжырым жасайды.

      Джон Коммонс (1862-1945) – құқықтың экономикадан үстемдігін тұжырымдаушы институционализмнің әлеуметтік-құқықтық бағытының өкілі. Ол «Ұжымдық іс-әрекеттер экономикасы», «Институционалды экономика» (1934) сияқты еңбектердің авторы, бұл еңбектерінде партиялар, корпорациялар, кәсіподақтар сияқты «ұжымдық институттарды» талдайды.

      Коммонс көптеген экономикалық құбылыстарды «мәміле» түсінігі арқылы қарастырды. Бұл ұғым үш элементті қамтиды:

      1) жанжал, яғни мәміле жасаушылардың мүдделерінің қарама-қайшылығы, 2) жанжалға қатысушылар мүдделерінің өзара тәуелділігі немесе өзара байланыстылығы, 3) тәртіп, яғни жанжалдың тоқтатылуы және мәміленің жүзеге асуы. Коммонстың пікірінше, мәміленің, яғни заңды келісімнің көмегімен кез келген қарама-қайшылықты шешуге болады. Мәмілеге жиі қатысатын жеке-дара адамдар емес, керісінше ұжымдар: кәсіподақтар және кәсіпкер одақтары.

      Жаңа институционалды теория. Дәстүрлі экономикалық теорияда (мэйнстрим) экономикалық агенттер әрекет ететін институционалды ортаға жеткіліксіз көңіл бөлінеді. Бұл кемшілікті жою талпынысы «жаңа институционалды теория» деп аталатын жаңа мектептің (неоинституционалды экономика) пайда болуына әкелді. Институционализмнің «веблендік» ескі атауымен ұқсастығы адастыруға әкелмеуі тиіс: әдістемелік тұрғыда жаңа институционалды теорияның неоклассикалық тұжырымдамамен ортақ түбірлері бар. Алайда алдыңғы институционализммен де біршама туыстығы барын атап өту керек.

      1937 жылы Р. Коуздың «Фирма табиғаты» атты мақаласы осы бағытқа бастама болды, бірақ жаңа институционалды теория ерекше экономикалық ой-пікір ағымы ретінде тек 1970-1980 жылдары ғана мойындалды. Неоинституционалды экономиканың зерттеушілік бағдарламасы шеңберінде неоклассикалық теорияға бірқатар өзгерістер енгізілді.

      Жаңа институционалды