Krzyżacy. Henryk Sienkiewicz

      siedziało książę — w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” miał rodzaj nijaki.

      34

      najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.

      35

      Burgund — mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.

      36

      dzieci Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.

      37

      Mikołaj z Moskorzowa — dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390.

      38

      zamkuście nie dali — gdy Krzyżacy zaatakowali Wilno w jesieni 1390, górny zamek obroniła załoga dowodzona przez Mikołaja Moskarzewskiego; w obronie zamku dolnego dowodził i zginął wówczas brat Jagiełły, Korygiełło.

      39

      tedy (daw.) — więc, zatem.

      40

      służały — mający za sobą długą służbę (w domyśle: w wojsku), doświadczony.

      41

      potykać się — walczyć.

      42

      chrobry — dzielny, odważny.

      43

      któren — dziś popr.: który.

      44

      przedziać (daw.) — przeszyć, przebić; por. „nadziać”.

      45

      brzeszczot — ostrze, tu: miecz.

      46

      przymawiać — czynić zarzuty a. wymówki.

      47

      Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.

      48

      sąd boży — w średniowieczu pojedynek sądowy, mający dowieść racji jednej ze stron i uważany za dowód.

      49

      zrok (daw.) — umówione miejsce i czas spotkania.

      50

      Wacław IV Luksemburski (1361–1419) — król niemiecki 1378–1400 i czeski 1378–1419, nazywany tu „rzymskim” przez wzgląd na tradycję Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

      51

      kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

      52

      chrobry — dzielny, odważny.

      53

      zali (daw.) — czy.

      54

      Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.

      55

      każden — dziś popr.: każdy.

      56

      gdy diabła w katedrze w Płocku na ziem zrzucono, kazał mu ogarek postawić — anegdota dotyczy udziału Jagiełły w misterium wielkanocnym, w trakcie którego zrzucano na ziemię postać pokonanego diabła. Wzięło się stąd przysłowie „Stawiać Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek”.

      57

      kniaź — książę.

      58

      sparszeć — nabawić się grzybicy głowy, zwanej parchem.

      59

      drzewiej (daw.) — dawniej.

      60

      numa — litewska chata z ziemi i nieociosanych bierwion.

      61

      ninie (daw.) — teraz.

      62

      tęskności — dziś popr.: tęsknoty.

      63

      mecher — pęcherz.

      64

      jarzębowym — jarzębinowym.

      65

      przedaż — dziś popr.: sprzedaż.

      66

      skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

      67

      trefić — układać w loki.

      68

      jedle — dziś: jadle, jedzeniu.

      69

      człeku — dziś popr.: człowiekowi.

      70

      jafer — borówka (wzięte z gwary podhalańskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował język staropolski).

      71

      żywot (daw.) — brzuch.

      72

      Ryngałła — (ok. 1367–ok.1430), córka księcia trockiego Kiejstuta oraz Biruty, siostra Witolda.

      73

      pochutnica — kobieta lekkich obyczajów.

      74

      Witoldowa — dziś popr.: Witolda.

      75

      Henryk