Эн баҕас!. Валерий Васильев-Муттуххай Бороҥ

санаата түһэн сылдьар. Сатаатар эрдэ тулаайах хаалбыт кыыс ситэри үөрэнээхтээбэтэҕэ, аҕыс кылааһынан бүппүтэ. Онтон ылата уон биэһиттэн холкуос ыанньыксыта. Аны туран сылын аайы наар тымныы, дэриэбинэттэн тэйиччи турар кыстык фермаҕа сыарҕа үрдүттэн инчэҕэй маһынан оттуллар тымныы дьиэҕэ-уокка олорооччу буолан, биир үксүн оҕолоро барахсаттар: ким тымныйан, ким ойоҕостотон, сорох биир-икки ыйыгар төннүбүтэ, орто кыыһа Сууракката барахсан түөрдүгэр тиийээхтээбэтэҕэ, улааппыт уола Уйбаачык алтатын ааспакка күн сириттэн күрэммитэ. Эрэ эрэйдээх Кэлэҕэй Киргиэлэй түөрт бастакыларын аһыытын уйбакка, устунан буор иһээччи буолан, алтатыгар ойоҕостотон өлбүт Уйбаачык өссө төрүү илигинэ, кыһын дэриэбинэттэн бородуукта ыла киирэн баран, үргүлдьү итирик тахсан иһэн ахсым ат айаныгар сыарҕаттан көтөн аара суолга үлүйэн өлбүтэ.

      Умнаһыт бурдугун тыал көтүтэринии, Борускуо, хомойуох иһин, ити курдук бу Орто дойдуга барыларыттан уонна барытыттан илии соттубута.

      Дьиҥинэн, дэриэбинэҕэ бэйэлэрин дьиэлэригэр үрдүттэн олорбуттара уонна оттон, тустаах салайааччылара оҕоҕо өлүүлээх, олохторугар табыллыбат ыалы дэриэбинэҕэ киллэрэн үлэлэппиттэрэ эбитэ буоллар, оҕолоро да тыыннаах, кэргэнэ да баар буолуо этилэр. Ону баара олохтоох дьаһалта өттүттэн – үрдүкү салалта иннигэр үчүгэй салайааччы буола сатааһын, сиэри таһынан бастыҥ көрдөрүү сырсыыта, албан аакка-суолга, уордьаҥҥа-мэтээлгэ тиксии баҕата, онно даҕатан уопсай баайы-дуолу көрүү кыһалҕата Борускуолаах Киргиэлэй тус олохторугар ыардык тайанан ааспытын, кинилэр көмүс чыычаахтарын ньылбы сотон ылбытын түһээн да баттаппатахтара кыһыылаах.

      Хата, Борускуо оҕо эрдэҕиттэн эрэйи-кыһалҕаны эт муннунан тыырбыт, олох аһыытын-ньулуунун эрдэ билбит буолан олох ыар охсуутун барытын эрдээхтик тулуйбута. Оҕо икки тойон эр аһыытын хара үлэнэн мүлүрүтүнэрэ, харытын күүһүнэн аралдьытынара. Төһө да Киргиэлэйэ бокуонньук арыгыга ыллардар, кини биирдэ да биир үрүүмкэ үрүҥнээҕэр буолуох, кыһылы да амсайбатах аньыылаах. Манна диэн эттэххэ, итиччэ оҕоҕо өлүүлээх, ыар сүтүктээх дьахтар испитэ-аһаабыта да буоллар, билэр дьоно сиилиэхтэрэ, сүөргүлүөхтэрэ суоҕа… син өйдүөхтэр этэ. Борускуо муҥнааҕыҥ баара, саараама, күүстээх санаата баһыйан, абааһы аһыгар адьас чугаһаабатаҕа, чугаһыыр да санаата суох.

      Дьэ ити курдук Борускуо, чороҥ соҕотох хаалбыт иккис сылыгар үс ыалы кытта тус-туспа турар дьиэлэринэн ыаллаһан Чоҥороҕо туҥуй бургунастары тутан кыстаан олордоҕуна, соһуччу баҕайытык сааһын баттаһа оҕоломмут киһи диэн санаа киирбитэ. Ол төрүөтүнэн ыаллыы Чинэкэ холкуоска олорор бэйэтин бараллаата, элбэх оҕолоох, дьахтар эрэ хараҕа хатанар Кыраһа Уйбаана ыаллыы нэһилиэктэн ааһан иһэн, иттэ таарыйа, билэрдии киирэн чэйдээн ааспытыгар бэйэтэ да билбэтинэн итинник санаа кыыма саҕыллыбыта. Итиэннэ адьас ааһан-араҕан биэрбэккэ бэркэ диэн эрэйдээбитэ. Кистээбэккэ эттэххэ, аҥаардас хаалбыт, кэрэ сэбэрэтин өссө да сүтэрэ илик төрөлкөй дьахтары кытта ыксалаһыан, ол иһигэр атаҕастыан, кыыбаҕатын кыатаммакка туһаныан баҕалаах да баара аҕай. Арай ити итиилэнэ киирэн тахсыбыт ыаллыы алаас, холкуос киһитэ Кыраһа бэрт сэмэйдик киирэн кэпсэтэн ааспыта. Онтон өссө Борускуо суос-соҕотох хаалан олус кыһалҕалаахтык олорорун истэн-билэн, сотору буолаат күһүҥҥү булдуттан атах эт, чэй-табах, арсыын таҥас, куул бурдук кэһиилээх киирэн кэлэн соһуппута да, үөрдүбүтэ даҕаны…

      Арааһа, онно иһигэр иитийиэхтээн сылдьар, оҕолонуон баҕарар бүччүм санаатын тыл тамаҕар, кэпсэтэрин быыһыгар таайтаран соҕус кыбытан эппитэ.

      Билигин төһө да эдэрчитин иһин кэргэн тахсыбатын, иккиһин олоҕун оҥостубатын кэһэкэнэ буолбут сүрэҕэ сэрэйэрэ. Биэс оҕотуттан илии соттубут ийэ, иккиһин итинник ыар дьылҕата хатыланар түбэлтэтигэр букатын тулуйбатын илэ өйүнэн билэрэ, ис санаатынан таайара. Ол иһин, көмүс чыычааҕын, илии соттубут бүтэһик оҕотун Уйбаачыгын кистиэҕиттэн тоҕоостоох түгэн үүннэҕинэ дьоһуннаах, санаата хонор киһититтэн оҕолонуон уонна тута ыалга ииттэрэ биэрэргэ бигэ санаа ылыммыта. Өскөтүн оҕолонноҕуна – итиччэ оҕоҕо өлүүлээх, ааспат аһыылаах муҥнаах – инникитин салгыы хайдах-туох буолуон билбэтиттэн өйө көтүөр диэри айманан барара.

      Онон Борускуо төһө да орто, үрдүк үөрэҕэ суох буоллар, бэйэтэ сахалыы мындыр дьахтар өйүнэн бу курдук толкуйдаан: «Ити Чинэкэ Кыраһа Уйбаана кэпсэтэриттэн-ипсэтэриттэн да иһиттэххэ, дьонтон да туоһуластахха дуоспуруннаах, өй-санаа мааны, сүрэх-бэлэс баар киһитэ, булчут бэрдэ, көстөр да дьүһүнүнэн үчүгэй. Аны Кыраһаҥ бэйэтэ уу кырбас биэс оҕолоох. Ойоҕо Маарыйа билигин да эдэр, онон өссө да төрүө турдаҕа. Өскөтүн мин киниттэн оҕолоннохпуна оҕом өлүө суоҕа, өлүөр-сөлүөр буолуо. Билигин оҕолонон баран бэйэм ииттэхпинэ, инникитин оҕом ол-бу буолан хаалар түбэлтэтигэр аны тулуйбаппын. Онон төрөөтүм да оҕобун Арамааннаахха ииттэрэ биэриэм. Уонна хаһан да чугаһаабакка эрэ көмүс чыычаахпын ыраахтан көрө-истэ сылдьыам. Кэлин этэҥҥэ улаатан киһи буоллаҕына, кэнэҕэһин айбыт аҕатын өттүттэн элбэх бииргэ төрөөбүттэрдээх, халыҥ аймахтаах ыччат буолуо. Оччотугар мин төһө даҕаны бэйэм ииппэтэрбин – тулаайах эрэйдээх эт хааным тарҕаныа, удьуорум ууһуо турдаҕа», – диэн бэйэтигэр бүтэһиктээх быһаарыы ылыммыта.

      Кыраһа да бэйэтэ эдэрчи киһи, кэргэнэ алтыһын оһоҕостоох сылдьарынан, итиэннэ аҥаардас дьахтар таайтаран этэрин эт сүрэҕинэн сэрэйэн араас буолар-буолбат