Сызып ак нур белән… / Озари душу светом…. Мухаммет Магдеев

серле булуы һәм табигать картиналарын сокландыргыч итеп бирүе белән әсәр укучылар күңелен тиз җәлеп итте.

VI

      С. Рахманколый сугышка мөнәсәбәттә пацифистка якын. Империалистик сугышны гына түгел, ул, гомумән, кан коюны кире кага. Ул, баш күтәргән шәхес, хөррият тарафдары буларак, бөтен төрле гаделсезлеккә каршы каләм белән көрәшкән. Ләкин үзен теге яки бу социаль төркемгә бәйләмәгән, дөресрәге, кыйбласын таба алмаган. Әнә шуңа күрә ул – бунтарь, гыйсъянчы. Бу аның иҗатында гына түгел, тормышында да сизелә. Мәсәлән, ундүртенче елгы мобилизациядән ул кискен рәвештә баш тарта. Полиция берничә мәртәбә аның өенә килә. Солтан иң якын һәм ышанычлы булган дуслары Аитовларда һ. б. урыннарда яши. Шуның өстенә анда Тукай үлеменнән соң башланган пессимизм көчәя, гомумән, ул рухани һәм җисмани авыру була (соңгы елларда ул үпкә чиреннән җәфалана). Тормыш тагы да авырлаша, чыккан китаплары өчен «бүген киченерлек» кенә түлиләр.

      1916 елның 8 апреле көнне кич урамнан барган чагында, Солтан кинәт кенә үзен начар хис итә башлый. Тиз генә ямщикка утыра да аңа үз өйләренә кайтарырга куша. Күптәннән күрмәгән әнисе янына агарынып килеп керә һәм ике генә сүз әйтә: «Исмәгыйльне чакырыгыз», – ди. Исмәгыйль Аитовны алырга йөгертәләр, ләкин берничә минуттан 28 яшьлек егет күзләрен мәңгегә йома. Күмү мәшәкатьләрен Исмәгыйль Аитов үз өстенә ала.

      …Без Казан газеталарының шул көннәрдә чыккан саннарын актарабыз. Уебызча, Солтан Рахманколый турында зур некролог булырга тиеш. Ләкин кая ул! Менә фәлән байның үлүе турында беренче биттә кара калын хәрефләр белән белдерү. Менә фәлән байның әнисе «дарелфәнадән дарелбәкага рихләт әйләде, җомгадан соң Юнусовлар мәйданында җеназа намазы укылачак» һ. б. Бары тик «Йолдыз» газетасының 3 нче битендә Ашыт базарында он бәяләре һ. б. хәбәрләр арасында алты-җиде юллык хәбәр басылган: «Лөгать китабы һәм башка русчадан тәрҗемә иткән әсәрләр илә танылган Солтан әфәнде Рахманкулов вафат булган». Нәкъ мәрхүм Тукай әйткәнчә инде:

      Бер сүз әйтергә саранлансак гакыллы ярлыга,

      Гөл кеби сүзләр чәчәбез акчалы ахмакка без.

      Безгә билгеле булганча, бу турыда бары тик өч кенә матбугат органы аваз биргән. Болар – «Аң» (Казан), «Кармак» (Оренбург) журналлары һәм «Сүз» (Мәскәү) газетасы. Ләкин хикмәт санда түгел. Монда иң әһәмиятле момент шунда ки, бу органнарның барысы да бердәм рәвештә С. Рахманколыйның вакытсыз үлемендә иҗтимагый шартларны гаепләделәр. С. Рахманколыйның татар халкы өчен нинди кыйммәтле кеше булганлыгы, үзе үлгәч, тагын да ачыклана! «Кармак» журналының һәм «Сүз» газетасының чыгышлары аеруча үткен. «Кармак» Казан газеталарына зур гаеп ташлый. «Гәзитәләремез, хосусан, казанныкылар мәрхүмнең тәрҗемәи хәлен язарга да тәнзил итмәделәр, – дип яза ул. – Хәлбуки «Кояш» һәм «Йолдыз» да балык базарының яшерен квартираларында әллә нинди исерек…ләр…нең үлеменә дә байтак кына урын бирелгәнлеге укучыларның һәммәсенә дә мәгълүм».

      С. Рахманколый ни өчен шулай үлде соң?