İnsan təbiətinin gələcəyi. Yurgen Habermas

dair hər hansı bir fikir bildirmir. Bu vəziyyətin qənaətbaxş olmaması aydın olduğu halda, çox dərinə kök atmış belə bir səssiz qalma nümunəsinin əksinə hansı arqument gətirilər?

      Ekzistensial özünüdərketmənin formaları üzərində ixtisaslaşan bir etik-filosofla bərabər çalışan bir əxlaq təlimi bu əməkdaşlığın əvəzini çox ağır ödəyir. Çünki, təəssüf ki, doğru aktı reallaşdırma motivasiyası ilə əxlaqi hökmlərin təhlükəsizliyini təmin edən kontekstin bütünlüyü aradan çıxır. Əxlaqi uzaqgörənlik insanın ölməzliyini ədalət ilə birləşdirən etik bir özünüdərketmə içinə yerləşdirildiyindən, iradəni təsirli şəkildə əlaqələndirir. Kantın qanunlarını davam etdirən deontoloji nəzəriyyələr əxlaqi normaların necə əsaslandırılıb istifadə edildiyini nə qədər yaxşı izah etsələr belə, əsasən onlar bizim nə üçün əxlaqi davranışlara riyaət etməli olduğumuz sualını cavablaya bilmirlər. Eyni zamanda siyasi nəzəriyyələr, demokratik ictimai bütünlük içində həmvətənlərin birlikdə yaşama prinsipləri ilə bağlı etdikləri mübahisədə bir məqsədə səmərəli şəkildə xidmət edən “müzakirə edilmiş müvəqqəti vəziyyətlə” niyə kifayətlənməyib, ictimai rifahı əsas götürmələri lazım olduğuna cavab tapa bilməzlər. Lakin etikadan qopmuş ədalət nəzəriyyələri, sosiallaşma prosesləri ilə siyasi həyat formalarının “asanlıq təmin edəcəklərini” ümid etməkdən başqa bir şey etməzlər.

      Digər tərəfdən fəlsəfi etikanın sahəsini, psixi narahatlıq-ların aradan qaldırılmasında “həyata istiqamət” kimi klassik tapşırıqları çox da tərəddüd etmədən boynuna götürən psixoterapiya metodlarından niyə üstün tutması sorğusu daha da narahatedicidir. Məsələn, bu mənada psixianalizin fəlsəfi mənşəyi xüsusilə, Aleksandr Miçerlixdə diqqətəlayiq bir formada aydınlanmaqdadır. Miçerlix ruhi narahatlığı spesifik bir insani mövcudluq tərzinin ləğv edilməsi olaraq qiymətləndirir. Ona görə də psixi narahatlıq insanın özünün səbəb olduğu bir azadlıq itkisi deməkdir: Psixi cəhətdən xəstə olan insan, şüursuzlaşdırdığı problemini xəstəliyinin simptomlarıyla kompensasiya edir, başqa sözlə, xəstə insan özü-özünü gizləyərək bu narahatlıqdan qaçmağa çalışır. Miçerlixə görə bu vəziyyətdə tətbiq olunacaq müalicənin məqsədi həmin adamı yenidən özü haqqında məlumatlandırmaqdır, “ki bu çox vaxt xəstəliyi narahatlığa çevirməkdən ibarətdir, amma bu narahatlıq azadlığını yox etmədiyi üçün homo sapiensin səviyyəsini qaldırır4.

      Psixi “xəstəlik” anlayışı, somatik xəstəlik anlayışı ilə bir oxşarlıq qurularaq ortaya atılmışdır. Bəs biz psixi cəhətdən sağlam olmaq mövzusuyla bağlı müşahidə edilən və tərəddüd etmədən qiymətləndirilən parametrlərdən böyük miqdarda məhrum olduğumuz halda, belə bir oxşarlıq qurmağa çalışmağımız nə dərəcədə düzgündür? Bu o deməkdir ki, nöqsanlı somatik nümunələri “narahat edilməmiş bir özü olmaqla” bağlı bir anlayış əvəz edir. Xəstənin iztiraba dözə bilməyib psixoanalistinə getməsi nəticəsində bu iztirabın qarşısı alınır, sözügedən narahatlıq diqqət çəkmədən normal həyatının içinə qarışanda, bu hal daha çox diqqət çəkməyə başlayır. Bəs psixoanalistin bacaracağını dəqiq bildiyi bir şeydən fəlsəfə niyə çəkinsin ki? Burada əsas məsələ, uğurlu ya da uğursuz həyata dair klinik məlumatların asan anlayışının aydınlaşdırılması iddiasıdır. Onsuz da Aleksandr Miçerlixin yuxarıdakı sözləri, Kyerkoqorun və mövcudluq fəlsəfəsindəki mövcud davamçılarının fikirlərindən inkişaf etdiyini açıq-aşkar göstərir. Özü də bu təsadüfən olmayıb.

      II

      Öz həyatının uğurlu olub-olmadığı haqda əsas etik sualına metafizika sonrası bir anlayış olan “özün olma imkanı” ilə cavab verən ilk insan Kyerkoqordur. Lütfkar Tanrıyla bağlı Lüter tərzi əsas sualla boğuşan protestant Haydeqqer, Yaspers və Sartr kimi fəlsəfi davamçıları üçün onu qəbul etmək çətin olmuşdur. Doğru həyatla bağlı Hegelin spekulyativ fəlsəfəsiylə mübarizə aparan Kyerkoqor, bu mövzuda post-metafizik olsa da, olduqca dini və teoloji bir cavab ortaya atmışdır. Lakin metodik ateizmə əməl edəcəklərinə and içmiş ekzistensial filosoflar, etik sualı təəccübləndirici və innovativ formada yenidən verib, həm əsaslı, həm də kifayət qədər rəsmi (daha doğrusu, əsl etik suallarda hər cür qəyyumluğu rədd edən qanuni bir dünyagörüşü ilə bağlı plüralizm perspektivindən baxıldığı halda, kifayət qədər rəsmi) formada cavab verən Kyerkoqorun düşünən tərəfini, yəqin ki, ancaq yavaş-yavaş kəşf ediblər5. Onların fəlsəfi dönüş nöqtəsi, etik və estetik dünyagörüşünü qarşı-qarşıya gətirən Ya/Ya danın Kyerkoqorudur.

      Erkən romantizmin cəlbedici rənglərindən bəhrələnən Kyerkoqor həyəcansız və kinayəli formada içində axıb gedən, həmçinin ilişib qaldığı ana dalan “mən” mərkəzli mövcudluğa olduqca simpatik yaxınlaşmaqdadır. Bu hedonizmin əksi, fərddən özünü yığışdırmasını və altında əzildiyi dünyanın asılılıqlarından özünü yayındırmasını tələb edən etik həyat tərzidir. Fərd, fərdilik və azadlığının şüuruna çatmaq üçün özünü hər cür mübarizəylə ələ almalıdır. Beləliklə, öz-özünə səbəb olduğu əşyalaşma vəziyyətindən qurtuluşla birlikdə, özüylə arasında məsafə də qazanacaqdır. Artıq o, nəfəs-nəfəsə qalmış kimi hissələrə ayrılmış bir ömrün ad verilməmiş dağınıqlığından özünü yığışdırıb, özünə qayıtmaq surətilə həyatına tezlik və şəffaflıq qatacaq mövqedədir. İctimai ölçü baxımından, belə bir insan etdiyi hərəkətlərin məsuliyyətini boynuna götürdüyü kimi, başqalarına görə də məsuliyyət daşıya bilər. Zaman cəhətdən isə, adamın qayğılanacaq dərəcədə özüylə maraqlanması, keçmişlə gələcəyin eyni vaxtda bir-birinə keçən üfüqləri içində cərəyan edən mövcudluğunun tarixilik şüurunu aydınlaşdırmaqdadır. Bu cür öz şüuruna çatan insan “özünü bir tapşırıq sayır, bu tapşırıq ona tapşırılmışdır, lakin zahirdə o, bu tapşırığı özünün seçdiyini və özünün bir tapşırıq olduğunu düşünür6.”

      Kyerkoqor öz-özünün şüuruyla mövcud olan fərdin İsanın dağ xütbəsində xülasə etdiyi düstur çərçivəsində qalaraq, tez-tez öz həyatı ilə hesablaşacağını qəbul etməkdədir. Halbuki, Kantın bərabərlikçi universallıq anlayışı ilə dini bir formaya düşən əxlaqi ölçülər haqqında Kyerkoqor o qədər də danışmaz. O, diqqətini tamamilə özü olma imkanının bünövrəsi üzərinə, yəni öz həyatına dair təqdim etdiyi dizaynın uğurlu şəkildə nəticələnməsi ilə bağlı sonsuz bir əlaqədən hərəkət edən etik öztəfəkkür və özseçimə fokuslanar. Fərd bir qayda olaraq mövcud olduğunu düşündüyü və konkret olaraq indikiləşdirdiyi həyat hekayəsinin keçmişini gələcəkdəki hərəkət imkanları cəhətdən ölçərək xüsusi şəkildə mənimsəyər. Digər bir sözlə, başqası tərəfindən yeri doldurulmayacaq bir insan və başqasıyla qarışdırılmayacaq bir fərd halına ancaq bu şəkildə gələ bilər.

      Sonra fərd həyatının keçmiş dövrlərindəki mənfur anlara görə peşman olduğuna görə, öz tapdığı hərəkət nümunələrini utanmadan davam etdirməyə qərar verir. Beləlilkə, başqaları kimi təqdir edilməsini istədiyi özü düşüncəsini

4

A. Mitscherlich, Freiheit und Unfreiheit in der Krankheit, Studien zur psychosomatischen Medizin 3, Frankfurt am Main 1977, s. 128.

5

J. Rawls, Politischer Liberalismus, Frankfurt am Main 1998.

6

S. Kierkegaard, Entweder/Oder, H. Diem ile W. Rest, Kцln ve Olten 1960, s. 830.