Ədəbiyyatsız dünya. Коллектив авторов

yazmazdım” – deyərək bu düşüncəni kütləviləşdirib hörmətə mindirmişdi. Sonrakı illərdə “kimin üçün yazırsınız?” sualı “cəmiyyətin hansı təbəqəsi tərəfindən oxunmaq, sevilmək üçün yazırsınız?” şəklinə düşdü. Bu sualın bir tələ olduğunu hiss edirdim və bilirdim ki, əgər “ən çətin vəziyyətdə olanlar üçün, yoxsullar üçün yazıram!” deməsəm, Türk burjuaziyasının, mülkədarların mənafelərini müdafiə etməklə günahlandırılacağam. Yoxsullar, kəndlilər, fəhlələr üçün yazdığını deyən ürəyi təmiz, saf yazarlar isə “onsuz cəmiyyətin bu kəsimi oxuyub-yaza bilmir” cavabı ilə susdurulurdu. 70-ci illərin ortasında “kimin üçün yazırsan?” deyəndə, anam şəfqət və üzüntüylə “gələcəkdə necə pul qazanacaqsan?” fikri ilə dərdlənər, dostlarım isə istehzayla mənim kimi bir adamın kitabını heç kimin oxumayacağına eyham vurardılar.

      Otuz il keçib, indi bu sualı hər gün daha çox eşidirəm. Bu dəfə sual romanlarımın qırxdan çox dilə çevrilməsiylə bağlıdır. Son on ildə getdikcə çoxalan “kimin üçün yazırsınız?” sualını verənlər, sualı səhv başa düşəcəyimdən çəkinib əlavə edirlər: “Türkcə yazırsınız, təkcə türklər üçün yazırsınız, yoxsa artıq kitablarınızın tərcümə olunduğu başqa dillərdəki oxucuları da nəzərə alırsınız?” Həm Türkiyədə, həm də Türkiyədən kənarda bu sualın içindəki otuz illik şübhəçi, hiyləgər gülüşdən çıxardığım nəticə budur ki, romanlarımın təbiiliyi, saflığı və həqiqiliyi barəsində inam yaratmaq üçün indi də “Ancaq türklər üçün yazıram” deməliyəm. Qətiyyən insani və real olmayan bu gözləntinin arxasında, əlbəttə ki, roman sənətinin yaranması ilə siyasi güc olaraq millətlərin formalaşması, milli dövlətlərin yaranmasının eyni vaxta düşməsi dayanır. XIX əsrdə ən parlaq örnəkləri bir-bir yazılarkən, roman sənəti tam mənada milli sənət idi. Balzak, Dikkens, Dostoyevski və Tolstoy formalaşmaqda olan milli orta təbəqə üçün, onların şəhərlərini, küçələrini, evlərini, evlərinin içini, əşyalarını görərək, zövqlərini bölüşərək və dərdlərini dartışaraq yazırdılar, romanlarını əvvəlcə milli qəzetlərin sənət əlavələrində, millətin ümumi gələcəyi barəsində mübahisə edən bir əda ilə çap etdirirdilər. Bu böyük romançıların təhkiyəçi səsində millətin ümumi gedişatından narahat olan müşahidəçinin daxili əndişəsi, gördüklərini paylaşmaq istəyi dərindən hiss olunur. XIX əsrin sonunda roman oxumaq və yazmaq bir millətin öz içində öz dərdlərini müzakirə etməsinə qoşulmaq demək idi.

      Amma bu gün həm roman yazmağın, həm də ədəbi roman oxumağın tamam başqa mənası var. Əvvəlcə XX əsrin əvvəllərində modernizmin təsiri ilə ədəbi roman yüksək sənət özəlliyi qazandı, son otuz ildə isə kommunikasiya və poliqrafiya sahələrində baş verən inkişaf imkan yaratdı ki, yazıçılar təkcə öz milli orta sinfinə səslənmə-sinlər. Bu inkişaf kömək etdi ki, yazıçılar üzlərini bütün dünyada “ədəbi roman” deyilən növü izləyən oxuculara tutsunlar. Bu gün Qarsiya Markes, Kutzeye, ya da Pol Osterin yeni bir kitabı dünyadakı ədəbi roman oxucuları tərəfindən vaxtilə Dikkensin romanları gözlənən kimi gözlənilir. Başqa ədəbi romançıların da başına gəldiyi kimi, bu yazıçıların romanları da doğulub-böyüdükləri milli dövlətlərin oxucularından daha çox, dünyadakı ədəbi roman oxucuları tərəfindən oxunur.

      Niyyətlərinə baxsaq, yazıçılar sevgililəri üçün, ideal oxucu üçün, öz kefləri üçün, ya da heç kim üçün yazırlar. Bunlar əksərən düzdür. Amma yazıçıların oxucular üçün yazması da düzdür. Bu da bizə hiss etdirir ki, indiki dövrdə yazıçılar onları oxumayan milli çoxluqdan daha çox, gündən-günə dünyadakı kiçik azlıq üçün, ədəbi roman oxucuları üçün yazırlar. İynəli sualların yaranmağının da, romançının həqiqi niyyətinə şübhəylə baxmağın da səbəbi son otuz ildə ortaya çıxan bu yeni mədəni durumdur.

      Bundan ən çox narahat olanlar qərbdənkənar milli dövlətlərin və mədəniyyət qurumlarının təmsilçiləridir. Yaradıcı romançıların tarixə və milli problemlərə milli olmayan bir baxış bucağından baxa bilməsi, milli kimlik, beynəlxalq arenada təmsil olunmaq kimi məsələlərdə özünə inamı olmayan, tarixlərindəki qaranlıq nöqtələrlə və öz milli dərdləri ilə üzləşmək istəməyən qərbdənkənar dövlətləri əndişələndirir. Yazıçının milli oxucu üçün yaz-maması belə formulə edilir: deməli “yadlar” üçün mövzusunu ekzotikləşdirir, əslində, mövcud olmayan, uydurma problemlərdən yazır. Yerli ədəbiyyatların lokal, saf və milli qalmasını istəyən başqa bir məntiq isə qərbmərkəzli düşüncədir: bu düşüncə yazıçının dünya oxucusuna səslənə bilməyinin sirrini milli olmayan örnəkləri təqlid etməsində, saflığını itirməsində görür. Başqa bir yanaşma isə bir romançının əsərini oxuyanda, bir millətin dünyadan tamamilə qopuq olan öz daxilindəki saf və həqiqi polemikasına, eynilə qonşuların ailə mübahisəsinə qulaq asdıqları kimi baxmaq fantaziyasıdır. Yazıçının başqa dillərdə, mədəniyyətlərdə onu oxuyanları da düşünərək yazmağı bu fantaziyanı da öldürür.

      Gəncliyimdən bəri eşitdiyim, arxasında yazıçıların “həqiqiliyi” ilə bağlı bir istəyin olduğu “kimin üçün yazırsınız?” sualını hələ də sevirəm. Amma yazıçının həqiqiliyi yaşadığı dünyanın gerçəkliyinə xoş niyyətlə ürəyini və həssaslığını aça bilməsi qədər, yazıçı kimi dəyişən mövqeyini də realist şəkildə görə bilməsi ilə bağlıdır. Milli dərdlərin, sirlərin, qadağaların, əfsanələrin boğucu yükündən və dar görüşlülüyündən xilas olmuş ideal oxucu, eynilə ideal yazıçı kimi, bu gün bəlkə də dünyanın heç yerində yoxdur. Amma milli, ya da qeyri-milli olsun, həmin ideal oxucunu tapmaqla əvvəlcə onun xəyalını qurmaq və ona səslənərək yazmaqla başlayır.

      AVROPA HARADIR?

      İstanbulda, şəhərin Avropa hissəsinin ən avropalaşmış səmti olan Bəyoğlunda gəzişəndə, köhnə bir kitabçıyla qarşılaşdım. Təmirxanalarını, mebel, ya da güzgü satılan dükanlarını, balaca yoxsul yeməkxanalarını tanıdığım bu kələ-kötür və dar küçədə bu kitab dükanı təzə idi, içəri girdim.

      Dükanın içi tozlu kitablara, əlyazmalarla dolu olan köhnə İstanbul bukinistlərinə bənzəmirdi; nə tozlu kitab qalaqları vardı, nə də kitabçının qiymət yapışdırmadığı qarışıq kitablar. Hər şey, eynilə həmin bölgədə çoxalmağa başlayan əntiq dükanlarında olduğu kimi, təmiz və sistemli idi; kitablar da təsnif edilmişdi. Bu, İstanbulun bu hissəsində yavaş-yavaş köhnə bukinistlərin yerini tutan “əntiq kitabçı” dükanı idi. İntizamlı modern ordular kimi rəfləri dolduran cildlənmiş kitablara xəyal qırıqlığı ilə baxdım.

      Bir küncdə rəflər boyu düzülmüş yunanca hüquq kitabları diqqətimi çəkdi. İstanbulda bu köhnə hüquq kitablarını alacaq rum qalmadığına görə, çoxdan ölmüş, ya da Afinaya köçmüş rum vəkilin kitabları yeni dükanın boş rəflərini şax cildləri ilə doldurmaq üçün ora düzülmüşdü. İçlərini, ya da cildlərini yox, soykökü Bizansa qədər gedib çıxan əski sahiblərini düşünərək hüquq kitablarını əlimə götürüb baxmağa başlamışdım, elə bu vaxt yandakı cildlərin fərqinə vardım. Bunlar Albert Sorelin əsrin əvvəllərində çap olunmuş “L”Europe et la Revoulution Françaies”i-nin səkkiz şişman cildiydi. Bir çox bukinistdə tez-tez bu