Qartallar sınır tanımaz. Ali Kafkasyalı

xalılara baxanda Qafqaz xalqının zövqünü anlamaq asandır. Bir Rus sənətşünası “Türk dünyasında Təbriz, Türkmənsəhra və Qazax xalıları üçəm qardaşdır”, deyir. Məncə kiçik qardaş Qazax-Borçalı xalısıdır. Bir baxın, kiçik qardaşlar kimi çox şirindirlər”.

      Evin xanımı müsafirləri salamladıqdan sonra ərinin üzünə baxdı. Əri:

      “Yeməyi tezcə gətirək”, – dedi.

      Az sonra böyük bir mis sinidə buğlanmaqda olan ətli bulqur plovu süfrənin ortasında yerini aldı.

      “Haydı, buyurun Bismillah!”

      Ləziz yeməklərin müşayiəti ilə başlayan söhbət, məmləkət həsrətinin üstünə gəlmişdi. Yaşanan sıxıntıların dilə gətirilməsinin ardından yeməyin sonuna doğru kaşar, qravyer və çay süfrədəki yerlərini aldı. Qaçaqların gözü qravyer və kaşardaydı. Koxalı Almaz ilə çox səmimi olan Qaçaq Nuru:

      “Xanımların əllərinə sağlıq. Çox nəfis bir yemək idi. Qaz qızartması yemişdim, amma beləsini yox. Allah bərəkətini artırsın”, – dedi.

      “Afiyət olsun, halal xoşunuz olsun.”

      “Ay Almaz, bu kaşarı, qravyeri haradan aldın?”

      “Heç yerdən almadıq. Əmim, Koxalı Hacıxəlilin kaşarı məşhurdur.”

      Qaçaq Nuru heyrət edərək:

      “Nə dediyindi? Sizlərin kaşar pendiri, İsveçrə qravyeri hazırladığını bilmirdim”, – dedi.

      “Biz bu evləri alanda köyümüzdə bir xeyli molokan vardı. Demək olar hamısının böyük-kiçik heyvandarlıq ferması vardı.”

      “Yəni heyvandarlıq fermerliyini buraya molokanlarmı gətirib?”

      “Xeyr. Bizim yerli türklər çox əski zamanlardan bəri burada pendirçiliklə məşğul olarmış. Türkmən saçak, tulum, otlu, kəllə, tel, çürük, çanaq, çeçil, şor kimi onlarca çeşid pendirləri olurmuş. 1880-ci illərə qədər pendirçiliklə məşğul olan biri David Moser adında bir isveçrəliyi köyə gətirərək ortaq edib bir kooperativ qurmuşlar. Avropa standartında qravyer və kaşar istehsalına başlamışlar. 93 Hərbi sonrasında Sultan Əbdülhəmid Xan hərb təzminatı olaraq Qars, Ərdahan və Batumu ruslara tərk etmək durumunda qaldıqda, ruslar buraya molokanları gətirib yerləşdirmişdir. Böyük savaş sırasında yerli xalq rus ve ermənilərin zülmündən köylərini tərk etdikdə, ruslar və almanlar bu işə əl qoymuşlar. Bu vəsiləylə heyvandarlıq fermaları xeyli inkişaf etmişdir.

      İstiqlal hərbində Qars təkrar türklərə keçincə hökumət Qafqazdan köçüb gələn Qarapapaq türklərini buraya yerləşdirdi. Biz öncə dövlətin verdiyi ev və əraziləri almadıq.

      Sizə bir xatirəmi danışım: Məni Qars Əmniyyət müdiri Emin bəy yanına çağırmışdı. Ali Ağa camisinin yuxarısında bulunan böyük bir şəhər sahəsini mənə göstərərək “Gəl bu sahəni sənə verək”, – dedi. Ona: “Mən Buğatəpə köyündə Şamil Ağanın eviylə tarlalarını alacağam”, – dedim. Elə də etdim”.

      Qaçaq Nuru:

      “Genə sən burada ev və ərazi almışsan. Biz hələ də karvansara hücrələrindəyik”.

      “Biz bu evləri aldıqdan sonra qonşularımızdan kaşar və qravyer hazırlamağı öyrəndik. Bilxassə əmim bu işi yaxşıca mənimsədi. Süfrəmizdəki kaşar və qravyer öz məhsulumuzdur. Afiyət olsun!”

      “Sağ olun, var olun. Nə yaxşı olub. Bir də səndəki durbin məni maraqlandırdı. Cüt gözlü mükəmməl bir durbin. Rusiyadanmı gətirmişdin?

      “Xeyr, Rusiyadan gətirməmişəm. Bizim çox dəyərli igid bir dostumuz, yoldaşımız vardı, bəlkə tanıyarsınız, adına Cüyüroğlu Qara deyilirdi”.

      “Adını eşitmişəm, amma tanışlıq nəsib olmadı”.

      “Cüyüroğlu bir gün ormana oduna gedir. Odun doğrarkən görür ki, heyvərə bir ayı ona doğru gəlir. Barxananın yanına qaçıb tüfəngini götürür. Ayının hücum edəcəyini anlayınca atəş açır. İkinci gülləni xəznəyə verəndə ayağından yaralanmış ayı, Cüyüroğlunun üstünə atılır. Vücudunda salamat sümük qoymayıb. Yaxınlarda odun doğrayan köylülərin əlindən də bir şey gəlməyib. Hirsini soyudan ayı oradan çəkilib getdikdən sonra Qaranı öküz arabasıyla köyə gətirirlər. Hadisəni eşidər-eşitməz yanına getdim. Çox çalışdıq, xəstəxana və doktorlardan çarə olmadı. Çox keçmədi canını tapşırdı. Bu durbin mənə onun hədiyyəsidir.”

* * *

      Kür çayının dərin bir vadi əmələ gətirdiyi, sarp qayaların arasında axarının əyri-üyrü dönüşlərinin bir-birini əvəz etdiyi, Camışqaya kimi böyük qayalıqlara qoynunda yer verən Buğatəpə yaylasına o sənə bahar erkən gəlmişdi. Saflığın və məsumluğun rəmzi olan bəyaz ətəkli sarıpapatyalar, çəmənlərlə sanki bəhsə girmişcəsinə bütün ətrafı sarmışdı. Yaylada hakimiyyəti onlara vermək istəməyən yaşıl çəmənlər, papatyalara nisbətlə yaylanı yaşıla boyamağa çalışırdı. Yeni doğmuş inəklərlə körpə buzovlar çölə buraxılmır, təzə otların dadını cöngələrlə düyələr çıxarırdı.

      Heyvanlar, çiçəklərlə bəzənmiş otlaqlara ayrı bir canlılıq gətirir, birinin varlığı digərini daha anlamlı edirdi.

      Çox keçmədi ki, qaçaqların düşərgəsində qızğın bir çalışma başlandı. Qaçaqların bir ayağı günaşırı Buğatəpə civarındaydı. Uzaq köylərdən gətirdikləri usta və işçilərlə çiyin-çiyinə verib ormanın dərinliklərində, vadinin oyuqlarında sığınaq və depolar hazırlayırdılar.

      Bu arada Almaniya səfarətinə gələn pullar özəl kuryerlərlə vaxt itirilmədən Quruşa çatdırılırdı. Bütün materialların pulu bəri başdan ödənilir, iş görən usta və işçilərə əlhaqqı artıqlamasıyla və dərhal ödənirdi. Hər kəs var qüvvəsiylə, ürəklə çalışır, iki günlük iş hardasa bir gündə tamamlanırdı.

      Usta və işçilər saxlanc yerləri ilə bağlı suallar verdikdə, özlərinin də icraçı olduqlarını, bu çalışmaların mülki müdafiə məqsədli işlər olduğunu söyləyərək niyyətlərini birtəhər ört-basdır edə bilirdilər.

* * *

      Əli Əhmədoğlu, İstanbuldakı toplantıdan dərhal sonra bir neçə günün içində qırx adamlıq silah, sursat və geyim-ləvazimat materialını hazır etmişdi. Sultanov gələr-gəlməz ləvazimatın ilk partiyası İsgəndəruna çatdırılmaq üçün Almaniyadan yola salındı. Bunun ardınca Xozeyinə:

      “Əmanətlər göndərildi. Təfsilat məktubdadır. Əli Əhmədoğlu.” yazılı bir teleqraf gəldi.

      Xozeyin bu teleqramı qaçaqların bulunduğu bir ortamda oxuyaraq onları xəbərdar etdi.

      Aradan iki həftə keçmişdi ki, poçtalyon, bir gün Baqqal Mustafaya üzərində həm almanca, həm də türkcə Zata məxsusdur möhürü olan bir məktub gətirdi. Poçtalyon baqqal dükanından çıxar-çıxmaz Zavodlu içəri girdi. Hər zamankı sualın təkrarlanmasına imkan verməyən Mustafa:

      “Hər halda gözlədiyiniz budur”, – deyərək zərfi ona uzatdı.

      Baqqalın əlindəki zərfi havada qapan Zavodlu:

      “Əvət, təşəkkür