Hermann Giliomee: Historikus. Hermann Giliomee

het Hertzog gesteun in sy aandrang dat Suid-Afrika neutraal bly.” 11

      Die stories wat ek van my ouers gehoor het dat Afrikaners gedurende die oorlog geviktimiseer is, het later geblyk waar te wees. Die Smuts-regering het die beleid van ’n professionele staatsdiens gedurende die oorlog geskrap omdat hy, verstaanbaar genoeg, dit nie wou waag om Afrikaner-nasionaliste wat teen die oorlog was, in strategiese poste aan te stel nie. Daar was talle verhale van Afrikaners op die spoorweë wat onwillig verplaas is of verplig is om vroeg af te tree. ’n Ander groot grief was dat eentalige Engelse amptenare in senior poste aangestel is in die plek van amptenare wat by die gewapende magte aangesluit het.

      Rob Davies, wat later ’n ANC-minister sou word, skryf in sy boek Capital, State and White Labour (1979) dat die ontevredenheid onder spoorwegamptenare só groot was dat Paul Sauer, wat ná 1948 minister van spoorweë geword, het, ’n griewe-kommissie aangestel het. Altesame 2 875 Afrikaanse spoorweg­amptenare het klagtes ingedien.

      Ná 1948 se verkiesing het die NP-regering in die geval van twee poste met ’n hoë profiel skuiwe gemaak wat ’n opskudding veroorsaak het: W Marshall Clark, wat tydens die oorlog oor die koppe van twee Afrikaners as hoofbestuurder van die spoorweë aangestel is, is ’n aantreklike skeidingspakket aangebied en genl. Evered Poole, wat eerste in die ry was om hoof van die generale staf te word, is sywaarts geskuif. Daar is aanduidings dat die bewindsverwisseling nog vyftig offisiere, Engels- sowel as Afrikaanssprekend, nadelig getref het.

      Leo Marquard, ’n gerespekteerde liberale kommentator, verklaar onomwonde in sy The Peoples and Policies of South Africa (1969) dat die NP-regering die beleid van ’n professionele staatsdiens teruggebring het. Die NP-regering het wel daarop aangedring dat alle staatsamptenare tweetalig moes wees en dat diegene wat onbillik gedurende die oorlog ontslaan is of verhoging geweier is, vergoed moes word. Dit was eers in die vroeë 1960’s, meer as vyftig jaar ná Uniewording, dat die hoër range van die staatsdiens die wit bevolkingsamestelling weerspieël het.12

      Toe ek in die 1980’s oor die politiek begin skryf, het ek dikwels argumente met Engelse kommentators, veral Ken Owen, gehad wat geskryf het dat die NP-regering ná 1948 die staatsdiens verpolitiseer het deur op groot skaal van Engelse amptenare ontslae te raak. Daar is nooit enige bewyse hiervan verskaf nie. Dit was meer die geval dat daar ná die oorlog by Engelssprekendes en Afrikaners wat pro-oorlog was die persepsie was dat daar teen hulle gediskrimi­neer sou word. Die Staatskommissie sou egter teen blatante onreg optree.

      Ek onthou vaagweg hoe die oorlog ons huis geraak het. Daar was ’n gebrek aan witmeel en ’n tekort aan rys. My pa wou nie, soos wat die regering beveel het, sy rewolwer by ’n polisiekantoor inlewer nie, maar het dit in die tuin begrawe. Hy het waarskynlik die bevel dat staatsamptenare uit die Broederbond moes bedank, gehoorsaam. Die brandstoftekort het beteken dat hulle soms van hul plan moes afsien om Grasberg of ander plekke te besoek.

      Ek het Anton Rupert, bekende Suid-Afrikaanse sakereus en filantroop, in 1999 gevra wat die deurslaggewende faktor in 1948 se NP-oorwinning was. Hy was onomwonde: “Dit was die oorlog wat die verkiesing in 1948 vir die NP beklink het, nie apartheid nie.”

      Ek kan nog die groot vreugde onthou waarmee my ouers die nuus van die NP-sege in 1948 ontvang het. Dit was nie in die eerste plek apartheid wat hulle gemotiveer het nie, maar hul vereenselwiging met die Afrikaner-volksbeweging.

      Die NP het 1948 se verkiesing met verskeie planke in sy platform geveg. Daar was:

       ’n nasionalistiese een wat daarop aangedring het dat die staat so onafhanklik as moontlik van Brittanje moes wees;

       ’n kulturele een, wat groot waarde geheg het aan moedertaalonderrig en aktiewe betrokkenheid by die Afrikaanse taal- en kulturele beweging;

       ’n republikeinse een, wat verlang het dat sowel die staat as die wit gemeenskap verantwoordelikheid vir die arm wittes moes aanvaar;

       ’n populistiese een, wat gemik was teen die groot Engelse korporasies, veral die Anglo-American Corporation, wat oor die ekonomie uitgetroon het. Die doel was om ’n Afrikaanse korporatiewe sektor te vestig (in 1945 is die eerste Afrikaanse maatskappy op die Johannesburgse aandelebeurs genoteer); en

       ’n rassistiese een, wat wit oorheersing en omvattende diskriminasie teen bruin en swart mense voorgestaan het.

      Die Afrikaners van my jeugjare was baie kleurbewus en sommige was openlik rassisties. Tog was daar tussen die “baas” en sy “volk” en die “miesies” en haar “bediende” dikwels ’n paternalistiese verhouding wat wedersydse pligte en verpligtinge ingesluit het. ’n Boer is gereken as hy iemand was wat vir “sy mense” gesorg het.

      Dit was wanneer die Afrikaners as groep of party opgetree het dat hulle ’n veel meer ongenaakbare gesig gewys het. Die Ontugwet, die paswette en groepsgebiede was hard en onverbiddelik. Jan Smuts het laat in sy lewe hierdie waar woord gespreek: “Ek dink nie die mense bedoel om boos te wees nie, maar onnadenkend doen hulle bose dinge. In die openbare lewe doen hulle dinge waartoe hulle nie in staat sou wees in hul private lewe nie.”13

      Die verstedelikte Afrikaner van vandag is al ’n generasie of twee verwyder van die lewe op ’n plaas of klein plattelandse dorpie. Tog is daar baie dinge wat die Afrikaners steeds gemeen het: die plaaslewe, belangstelling in die natuur en ’n liefde vir braaivleis. Dit het onder dorpenaars en stedelinge posgevat tydens 1938 se herdenking van die Groot Trek.

      Skool en kerk

      As kinders op skool het ons gou gehoor dat ons ons moet voorberei vir ’n toekoms wat nie altyd maklik sou wees nie. Implisiet was die boodskap dat onbetwiste wit baasskap nie vir ewig sou duur nie en dat ’n goeie opleiding al waardevoller sou word.

      As staatskool het Porterville die hele spektrum gehad van ouers wat welgesteld was tot dié wat arm was en van kinders wat begaaf was tot dié wat gesukkel het om by te bly. Onder laasgenoemde was twee seuns, Org en Gys, wat in my klas was. Op ’n keer het ek ’n swak eksamenpunt probeer goedpraat met die woorde: “Org en Gys het nog swakker gevaar.”

      My ma het my goed laat verstaan dat “Org en Gys” se gebrekkige prestasies nie my maatstaf kon wees nie. Sy het vas geglo dat ek tot groter dinge in staat is. “Org en Gys” het ’n spreekwoord geword wanneer een van ons kinders ’n flou verskoning vir ’n middelmatige prestasie voorgehou het. Aan die ander kant het ons nooit die idee gekry dat prestasie ’n voorvereiste vir ouerliefde was nie. ’n Mens kry die idee dat dit soms die geval is in vandag se ambisieuse middelklas.

      Die skool op Porterville was relatief klein en in 1955, toe ek matriek gemaak het, was ons net sestien in die klas. Die onderwysers was oor die algemeen toegewyd aan hul werk en die welsyn van die kinders. Die een swak plek was die onderrig in Engels. Saam met die eentalige aard van die dorp was dit beslis nie ’n goeie voorbereiding vir die universiteit nie.

      Op universiteit het ek ingeskryf vir die vak Engels Spesiaal, wat op ’n heelwat laer standaard as die vak Engels was. Selfs die “Engels Spes” moes ek later weens my swak punte laat vaar. Ek was deel van die groep na wie die gedugte lektrise Patricia McMagh verwys het as die “Kakamasians” of “Members of the Kakamas club” – studente wie se beheer van Engels bedenklik was. Toe sy my in 2003 gelukwens met die verskyning van my boek The Afrikaners het ek haar vriendelik daarop gewys dat ek in ’n stadium een van haar “Kakamasians” was.

      Kerk en katkisasie was ’n verpligte deel van ons opvoeding. Behalwe vir die groot klem op die preke en die dogma van uitverkorenheid – dit is iets wat ek nou nog nie verstaan nie – kan ek nie veel van my Christelike onderrig onthou nie. Min kerke het so ’n moeilike taak as dié van die NG Kerk gehad, wat apartheid met die Christendom se beklemtoning van die gelykheid van alle mense moes probeer versoen.

      Ben Marais, wie se omvattende werk Die Kleur-krisis en die Weste in 1952 verskyn het, was een van die predikante wat die pogings verwerp het om te bewys dat apartheid skriftuurlike gronde het. Toe ek van 1963 tot 1965 in Pretoria gewerk het, was ek gelukkig om hom te leer ken. In 1965 het hy my en my aanstaande, Annette van Coller, in die huwelik bevestig.

      “Oom Ben”