Przestrzenie manipulacji społecznej. Отсутствует

sposób się przed nimi bronić.

      Historia badań nad wpływem społecznym i manipulacją

DARIUSZ DOLIŃSKI, MAŁGORZATA GAMIAN-WILK

      Chociaż ludzie jako „naiwni badacze” rzeczywistości społecznej od zawsze zastanawiają się nad tym, jacy są inni ludzie, dlaczego tak, a nie inaczej się zachowują i co wpływa na ich zachowanie, narodziny badań nad problematyką wpływu społecznego i manipulacji wiążą się z ukazaniem się dwu prac: w 1895 r. Gustaw Le Bon opublikował Psychologie des foules (ang. The crowd: A study of the popular mind; pol. Psychologia tłumu), a w 1898 r. ukazał się artykuł Normana Tripletta analizujący dane archiwalne dotyczące tempa jazdy kolarzy, gdy zadanie wykonywane było samodzielnie lub w grupie.

Narodziny badań nad problematyką wpływu społecznego Wpływ grupy jako patologia czy jako naturalna potrzeba pewności?

      W swojej książce Le Bon (1895/1994) przedstawia teorię zachowania się ludzi w tłumie opartą na idei „umysłu grupowego”, zakładającej, że jednostki znajdujące się w dużych grupach charakteryzujących się anonimowością ujawniają swoją nieświadomą osobowość i łącząc się z grupą, przejawiają zachowania „dzikie”. Le Bon posługuje się metaforą hipnozy – tłum przejmować ma wolę jednostek podobnie jak hipnotyzer wolę swojego pacjenta. Osoby w tłumie przejmują zatem postawy innych bezkrytycznie, a tłum faworyzuje idee skrajne, co skutkuje bezwolnym a destrukcyjnym działaniem. Anthony Pratkanis (2007) zauważa, że Le Bon nie był pierwszym postulującym przedstawione tezy, ale w dużej mierze opierał swoją koncepcję na ideach Sypio Sighele’a, który pisał o „przestępczym tłumie” (the criminal crowd) (za: Pratkanis, 2007; Prislin i Crano, 2012). Jednakże to właśnie Le Bon przyczynił się do popularyzacji koncepcji bezmyślnego tłumu i do rozwoju późniejszych badań nad wpływem społecznym. Ponadto Le Bon jest autorem pionierskich opisów technik wpływu społecznego, które rekomendował do kontrolowania tłumu (za: Prislin i Crano, 2012).

      Obok Le Bona wspomnieć należy o Gabrielu Tarde czy też Borysie Sidisie, reprezentujących szkołę psychiatrii Salpétrière wraz z jej liderem Jean-Martinem Charcotem, którego tezy dotyczące dysocjacji również przyczyniły się do rozumienia psychologii tłumu. Tarde opisał w swojej książce The law of imitation (1903, cyt. za: Prislin i Crano, 2012) zasady rozprzestrzeniania się wpływu społecznego „z góry na dół”, początkowo wewnątrz grupy własnej, potem na inne grupy. Amerykański badacz, Sidis, wyróżnił natomiast dwie formy sugestywności tłumu: normalną, społeczną naturę człowieka oraz anormalną, prowadzącą do rewolt czy masowych działań. Wierzył on w możliwości oddziaływania nie tyle tłumu, ile wzajemnego wpływu poszczególnych osób na siebie nawzajem.

      Sidis, w przeciwieństwie do Le Bona i Tardego, prowadził badania empiryczne nad naturą sugestii, wskazując jednak na jej patologiczne podłoże. To Alfred Binet i Victor Henri, francuscy psychologowie, prowadzili laboratoryjne badania nad naturalną formą sugestywności, która pojawia się w codziennych relacjach międzyludzkich, na przykład między studentami a nauczycielami. W jednym ze swoich badań Binet i Henri prosili dzieci o wskazanie, który z trzech odcinków na jednym obrazku odpowiada długością odcinkowi na obrazku drugim. W kilku pierwszych próbach jeden z trzech odcinków zawsze odpowiadał odcinkowi z planszy drugiej, w związku z czym dzieci nie miały z zadaniem kłopotów. Jednakże przy kolejnych zadaniach żaden z odcinków nie odpowiadał porównywanemu odcinkowi z planszy drugiej. W takiej sytuacji zwykle jedno z dzieci rzucało jakieś przypadkowe, błędne rozwiązanie, do którego inne dzieci dostosowywały swoje odpowiedzi. Badacze, zupełnie inaczej niż Le Bon, Tarde czy Sidis, nie łączyli zachowania dzieci z „histerycznym rozdwojeniem osobowości”, ale tłumaczyli je przemożną potrzebą posiadania pewności. Co więcej, dla udowodnienia swojej tezy Binet i Henri wykazali, że: (1) starsze, zapewne pewniejsze swoich sądów, dzieci w mniejszym stopniu ulegały opisanemu zjawisku, (2) gdy dzieci miały wskazać na poprawne rozwiązanie z pamięci, tendencja do ulegania wpływowi innych wzrastała, (3) część dzieci zmieniała zdanie, gdy pytano je, czy są pewne swojej odpowiedzi. Binet i Henri wykazali zatem istnienie różnic indywidualnych oraz dwu kategorii wpływu: intelektualnego i związanego z emocjami (za: Prislin i Crano, 2012).

Wpływ społeczny jako sugestia czy jedynie obecność innych?

      Trzy lata po pojawieniu się Psychologii tłumu Norman Triplett (1898)opublikował dane pochodzące z obserwacji kolarzy jeżdżących bądź w obecności publiczności, bądź przy jej braku, a następnie przeprowadził zaplanowany eksperyment nad wpływem obecności innych na szybkość wykonywania zadań. Okazało się, że poszczególni uczestnicy badania przeciągali linę znacznie szybciej, gdy byli świadomi bycia obserwowanymi przez widownię. Opisanie tego fenomenu, nazywanego facylitacją społeczną, otwiera bardzo ważny rozdział w badaniu zjawisk wpływu społecznego oraz w dużym stopniu nakreśla sposób ich eksplorowania – przez posługiwanie się metodą eksperymentu (za: Pratkanis, 2007).

      Co ciekawe, odkrycia Tripletta stanowią kontynuację badań prowadzonych przez Charlesa Férégo (1887, cyt. za: Prislin i Crano, 2012). Pracując w paradygmacie sugestii, podobnie jak Binet i Henri, Féré wykazał, że osoba trzymająca dynamometr znacznie silniej go ściska wówczas, gdy równocześnie w tym samym pomieszczeniu zadanie to wykonuje druga osoba, niż w sytuacji wykonywania zadania przy braku czyjejkolwiek obecności, przy takiej samej instrukcji „ściskania z całej swojej siły”. Z kolei studenci Wilhelma Wundta, Oswald Külpe i Ernst Meumann, wykazali, że dzieci uczą się znacznie szybciej wśród innych dzieci niż w odosobnieniu. Zarówno Triplett, jak i późniejsi badacze wskazywali również na czynnik rywalizacji jako mający wpływ na wzrost tempa wykonania zadania (za: Prislin i Crano, 2012).

      Dużo później Robert Zajonc (1965), badacz polskiego pochodzenia, wykazał biochemiczne źródła facylitacji społecznej, dowodząc, że obecność innych (jako obserwatorów lub współuczestników) powoduje wzrost napięcia fizjologicznego, które prowadzi do jednej z dwu dominujących reakcji: w sytuacji wykonywania prostych, wcześniej wyuczonych zadań – do facylitacji społecznej (wzrostu tempa wykonania zadania w obecności innych), a w przypadku wykonywania zadania nowego, trudnego – do hamowania społecznego (spadku tempa wykonania zadania w obecności innych).

Kamienie milowe w rozwoju badań nad zjawiskami wpływu społecznego

      Ważnym wydarzeniem dla rozwoju badań nad wpływem społecznym i manipulacją była pierwsza wojna światowa, pozbawiająca ludzi złudzeń oraz wyraźnie pokazująca powszechną podatność na wpływ społeczny i propagandę. Od tego czasu badacze rozpoczęli dokumentować wpływ propagandy, na przykład Harold Lasswell (1927, za: Pratkanis 2007) pokazał wpływ wojennej propagandy na kształtowanie postaw społecznych. Ponadto w czasie między pierwszą a drugą wojną światową prowadzone były pierwsze badania eksperymentalne wskazujące na siłę perswazji, a Leon Thurstone rozwinął metodę służącą do pomiaru postaw.

      W okresie międzywojennym przeprowadzone zostały dwa eksperymenty, które silnie wpłynęły na rozwój nurtu badań nad wpływem społecznym. Jednym z nich jest badanie Muzafera Sherifa. Wykorzystując efekt autokinetyczny (złudzenie wzrokowe, polegające na tym, że nieruchomy punkt świetlny znajdujący się na ciemnej powierzchni wydaje się ruchomy), Sherif wykazał, że w grupie jednostki tworzą normy oceniania (tu odległości „przesuwania” się punktu świetlnego). Drugim jest badanie przeprowadzone przez Kurta Lewina i jego studentów Rona Lippitta i Roberta White’a nad skutkami przywództwa demokratycznego i autorytarnego. Badania te wykazały, że zarządzanie demokratyczne skutkuje większą kreatywnością, produktywnością w porównaniu z autorytarnym reżimem.

      Podobnie jak pierwsza, tak też druga wojna światowa znacząco wpłynęła na tematykę badań z zakresu wpływu społecznego. Anthony Pratkanis (2007) wymienia sześć dominujących obszarów badawczych, zainspirowanych działaniami wojennymi, a rozwijanych podczas wojny i po niej:

      1.