Жалпы гидробиология. Б. Минсаринова

сулары аралықтық тереңдіктегі сулар сияқты жоғары ендіктерде үстіңгі қабаттардың төмен түсуіне байланысты. Әлемдік мұхитта ең көп таралған сутүбі сулары 20-40° солтүстік ендікке дейін кездеседі.

      Мұхиттың су қабаты үздіксіз қозғалыста болады, су массасының жылжу процесі түрлі күштердің (гравитациялық, су мен ауаның үйкелісі, судың көтерілуі және қайтуы) әсерлерінен жүзеге асады. Судың қозғалысы ағыс, толқын, турбулентті араласу түрінде болады. Үдемелі қозғалыс циклондық және антициклондық құйындар, ылдилық, градиентті және желдік ағыс формаларында жүзеге асады.

      Циклондар атмосфералық қысым төмен болатын облыстарда және солтүстік жарты шарда ортасында су айналымы минимум болуымен жүреді. Сонымен қатар Солтүстік жарты шарда желдің сағат тіліне қарсы, ал Оңтүстік жарты шарда сағат тілі бағытымен соғуы да су айналымына әсерін тигізеді.

      Антициклондар қысымы жоғары болатын облыстарда қалыптасады және қарсы айналымды тудырады. Циклонды құйындардың ортасында терең суқабаты жоғары көтерілсе, антициклонды жерлерде үстіңгі суқабаты төменге түседі.

      Жел немесе дрейф ағыстары судың жоғарғы қабатында қозғалыс тудырып, градиенттік ағыстың дамуына жол ашады. Теңіз ағысының бағытына Жердің айналу күші де (градиенттік күш) үлкен әсер етеді. Градиенттік күштің әсерінен Солтүстік жарты шарда ағыс оңға, ал Оңтүстік жарты шарда солға қарай қозғалады.

      Теңіз ағыстарын шығу тегіне қарай теңіз бетіне желдің үйкелісінен пайда болатын (желдік ағыс) және су температура мен тұздылығының бірдей орналаспауынан туындайтын (тығыздық ағыс) деп бөледі.

      Жылы және суық теңіз ағыстары су температурасымен анықталады, яғни қоршаған су температурасынан не төмен не жоғары болуымен сипатталады. Жылы ағыстар төменгі ендіктен жоғарғы ендікке қарай бағытталса (Гольфстрим ағысы), ал суық ағыстар керісінше жоғарғы ендіктен төменгі ендікке қарай бағытталады (Лабрадор). Температурасы қоршаған су температурасымен бірдей болатын ағысты бейтерап (нейтралды) ағыс деп атайды.

      Көтерілу күшінің әсері су тасу және қайту ағысын тудырады. Су деңгейінің аса көтерілуі Жер, Ай және Күн бір түзудің бойына келгенде, яғни ай туғанда және толғанда жүзеге асса, ең төмен болуы Күн, Жер және Ай бір-біріне 90º бұрыш жасап орналасқан кезде болады.

      Әлемдік Мұхитта терең ағыстар жүйесі де болады. Әлемдік мұхиттың тереңін толтыратын түпмаңы суы, негізінен, Антарктиданың шельфінде түзіледі. Бұл жерде мұздың пайда болуынан судың тұздылығы көтеріледі және ол терең батып солтүстікке қарай жылжиды. Жақсы желдетілген арктикалық сулар Атлант, Тынық, Үнді мұхиттардың терең қабатын оттекпен жабдықтайды және бұл жерлерде тіршіліктің дамуын қамтамасыз етеді.

      Вертикаль бағытта судың орын алмасуы циклондардың және антициклондардың жүруінің әсерінен үстіңгі қабаттардағы судың тығыздығының өзгеруі нәтижесінде жүзеге асуы мүмкін. Әр су массасының төмендеуіне басқа жердегі судың тереңнен көтерілуіне