Буюк Беруний. Комил Хоразмий

шу онда асир олишди,

      Дўзах азобига нечун солишди?!

      Бошини танидан қилдилар жудо,

      Бу не кўргуликдир эй қодир Худо?!22

      Малаклар тушига киргандир балки,

      Тасдиғини топди Райҳоннинг гапи.

      Кимки яқин бўлса шоҳ саройига,

      Кимса чидаб билмас оҳи-войига.

      Юрт-ку вайронага айланди туйқус,

      Ўққа нишон бўлди улкан глобус!

      Оловга чулғанди қўлёзмалар ҳам,

      Асални кўрдилар ит билан баҳам.

      Бир итки аждарҳо сингари қопар,

      Ойни этак бирла бир онда ёпар!

      Бу ишга бошу қош ким эрса – малъун,

      Урганжнинг бир жоҳил подшоҳи Маъмун.

      Илова:

      Ўша тонг Қиёт ҳокими қалъасида бошланган ёнғин бир зумда бутун шаҳарга таралади, чунки саҳрода кўтарилган довул ёнғин учқунларини осмони фалакка олиб чиқиб, ён-ёққа сочади, улардан кўтарилган олов эса аждаҳо каби даҳадан-даҳага, уйдан-уйга, дўкондан – дўконга сакраб, бутун-бутун расталар, уйлар, карвонсаройлар, қасрларни ямлаб ютади.

      Абу Райҳон қўлида беҳуш Райҳонабону, боққа қочиб чиқади. Жайҳун соҳилида туриб, Қиёт бошига тушган мислсиз офатни, гўё бир боғ шувоқдай ловиллаб ёнган дўконлар, туташ расталар, уйлар, карвонсаройлар, қасрларни ўз кўзи билан кўради. Жаҳаннам ичида қолган одамларнинг фарёдини, думлари ва ёллари ёнган отларнинг кишнаши, қўй ва эчкилар, мушук ва итларнинг одам боласи янглиғ зорли йиғисини эшитади, кўзида ёш, юраги қон бўлиб эшитади.

Одил Ёқубов. (“Кўҳна дунё” романидан)23

      5

      995йилиУрганчамириМаъмунибнМуҳаммадкутилмагандаКотгаҳужумқилиб,унибосиболади,котликХоразмшоҳниқатлэттириб,бутунХоразмниўзҳукмиостигабирлаштиради.Буурушбарча…қаториБерунийгаҳамғоятдақимматгатушади:унингқанчадан-қанчамашаққатларбиланясаганглобуси,кўпйилликкузатишларинатижасидаэришганилмийютуқларийўқбўлди.

      БерунийқатлэтилганХоразмшоҳгаяқинкишинингшогирдибўлганлигисабаблиУрганчшоҳиунингҳамжонигақасдқилишимумкинэди.ШунингучунолимВатаниниташлабкетишгавамаълумвақтгачамуҳожирликдаяшашгамажбурбўлади.

П.Г.Булгаков.(“АбуРайҳонБеруний”китобидан)24

      Юлдузларйўлигатермулганнигоҳ,

      Ердагиёнғинданбўлмабдиогоҳ.

      Кулинсовурдиларотамаконин,

      Не-неалломалартопширдижонин.

      Етимликазобиетмасмиэди,

      АхирРайҳониҳамбирхасмиэди.

      Урганждабўлибмишэндиасира,

      Ақлигасиғдирабилмагайсира.

      Фалакнингишиданайларфиғон,дод,

      ҚайлардадарбадарулМансур–устод?!

      Қонигабўялмишмағлубподшоҳҳам,

      Тарихсаҳнасидавақтэрурҳакам.

      Берунийбирғамгинхаёлларсурди,

      ОтинингбошиниРай25сарибурди.

      Теҳронжанубидаэдибушаҳар,

      ўанимданқочдиутошомусаҳар.

      ЧункиўлжасиниахтарганМаъмун,

      Ақликалтаэди,дасти-чиузун.

      Тўқизюзтўқсонбешбўлгандасана,

      БерунийРайичратопмишбошпана.

      Хўжандийбирлауқилдимулоқот

22

Маъифатпава подшоҳ, Беуний устозининг аиндоши Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ио 995 йилда Уганч амии Маъмун ибн Муҳаммад таафидан ўлдиилади. “… Уганч амии Маъмун ибн Муҳаммад кутилмаганда Котга ҳужум илиб, уни босиб олади, котлик Хоазмшоҳни атл ттииб, бутун Хоазмни ўз ҳукми остига билаштиади.” ( П. Г. Булгаков. “Абу айҳон Беуний”, Тошкент, 1973. 11- бет.)

23

Одил Ёқубов, “Кўҳна дунё”, Тошкент, 1986, 109-бет.

24

П.Г. Булгаков. “Абу Райҳон Беруний”, Тошкент, 1973. 11- 12 – бетлар.

25

Рай – ҳозирги Теҳроннинг жанубида жойлашган қадимий шаҳар.