Яшил кеча. Рашод Нури Гунтекин

кўришида эмасди, руҳининг ичи ҳам шундай аралаш-қуралаш фикрлар, қоронғи ваҳималар билан тўла бир олам эди.

      Шоҳин афанди аввалги аҳволи билан ҳозирги аҳволи орасидаги фарқни ҳеч қачон бу қадар ҳузур ва ифтихор билан тасаввур этмаганди. Албатта, орадаги фарқ шунчаки у пайтдаги оч, сафил чўмизга10 қарама-қарши турган, ҳозир қўлида нони бутун бир мактаб мезуни11, давлатнинг маошли ва эътиборли бир муаллим афандиси бўлганлигидан иборат эмас эди. У энди қуруқ ваҳималар ва хурофотлардан ҳам қутулганди. Миясида бу очиқ сентабрь тонгининг манзараларидай равшанлик, чегараси, хандасаси аниқ ва тартибли нарсалар бор эди. Энди у нимани фикрлашни, нимага ҳаракат қилишни, бу дунёда вазифаси нимадан иборат эканлигини яхши биларди.

      Бу зеҳн ва қалб сукунатини не-не меҳнатлар, не-не маҳрумликлар билан, не-не кўз ёшлари билан қўлга киритганини унутиб, кўчада оломон ичида юраркан, юзи чуқур бир бахтиёрликдан кулимсирарди.

      – Шоҳин афанди… Бу нима олифталик! Гўшангага кириб кетяпсанми ёинки?..

      – Домлам… Бугунги тўкиб-сочишларингни ҳазм қилолмадим. Эрталабдан қизлар билан кўнгил очгани кетяпсанми аста-аста?..

      – Ошнам… Уст-бошимни алмаштирдим деб, бунчалик эски дўстлардан кечиб кетмоқ равойи ҳақми?

      Шоҳин афандининг ҳар вақтдагидан бўлакча бир қиёфада ва энгил-бошда келаётганини кўрган таниш-билишлари йўлини кесардилар, унинг жуда қаландар ва ҳазилкаш бир одам бўлганини билганлари учун унга ҳалиги сўзларни отишарди.

      Шоҳин афанди, уларнинг ҳар бирига нашъали кулганича айри-айри жавоблар берарди:

      – Иншооллоҳ, у кунларни ҳам кўрсатади.

      – Нима қилай? Эрталаблари нозанинлар ярим ҳақ олишармиш…

      – Камчилик қидирма. Бошқача одам бўлдик.

      Буларга кулиб туриб жавоб қилгандан сўнг, у жиддийлашиб, дўстларининг қўлларини икки қўлининг орасига олиб сиққанича хайрлашар ва уларга ҳалоллик12 тиларди.

      У Нуриусмонияда эски дўстларидан Зайнал домлага дуч келди. Сомунжузода мадрасасида тўрт йил бирга ўқишган эди. Зайнал домла Қора денгиз соҳилларидан бўлиб, ўтакетган мутаассиб бир софта эди. Ўттиз биринчи мартда13 шариат учун қурбон бўлиб кетишига сал қолганди. Яхшиямки, бахти бор экан, ўз вақтида бир йўлини қилиб Истанбулдан қочишга муяссар бўлиб, дордан омон қолганди.

      Зайнал домла! Шоҳин афандининг салла ўрамай қўйганини ҳечам кечиролмасди. Кўчада уни кўриши билан ғажишга ҳозирланган йиртқич ҳайвон тишларидай ўткир, узун тишларини кўрсатиб кулди:

      – Ҳаммаси жойида, домла. Фақат бир шляпа етишмай турибди.

      Шоҳин афанди дарвeш ва қизиқчи бир одам оҳангида:

      – Иншооллоҳ, у, ҳам бўлиб қолади, – деди. – Онадўлидан салла ўраб келгандим, фес кийиб кетяпман, вақти келса шапка ҳам киярман, лекин сен буни кўрмай қоласан.

      – Нима учун?

      – Балки у пайтгача осилиб кетарсан. Шунинг учун.

      – Яшаган кўради.

      – Кўрамиз,

10

Чўмиз – ёш софта.

11

Мезун – дипломант.

12

Ҳалоллик – Қонуний хотин дегани. «Яхши жойлардан ато қилсин!» қабилидаги ҳазилларимизга яқин келади.

13

Ўттиз биринчи мартда – «Иттиҳод» ва «Тараққий» жамияти раҳбарлигида асосан аскарлар ва зобитлардан ташкил топган жонтурклар ҳаракати, 1908 йил 23 июлда Султон Абдул Ҳамид II ҳокимиятини чеклаб, 1976 йил конституциясини тиклаш билан якунлади. Аммо «Иттиҳод» ва «Тараққий»чиларнинг душманларидан ташкил топган «Аҳрор» номли феодал компрадорлар партияси абсольют монархияни тиклаш учун кўркурашар эди. 1909 йил 31 мартда Истанбул мадрасаларининг талабалари – софталар ўртасида «Аҳрор»ларнинг ташвиқотига учган Истанбул горнизонининг аскарлари билан бирга «Шариатга қайтилсин!», деган шоир остида қўзғолон кўтаришди. Иттиҳодчи зобитлар қўмондонлиги остида «Ҳаракат армияси» қўзғолончиларни тор-мор қилиб, бу гал Абдул Ҳамид II ни бутунлай тахтдан туширди ва унинг ўрнига конституцияга содиқлиги ҳақида тантанали суръатда қасамёд этган султон Меҳмед V ни кўтарди. Иттиҳодчилар қўзғолон иштирокчиларидан қаттиқ ўч олдилар, шундан сўнг «Аҳрор» партияси қатъиян ман этилди.