МАМЛАКАТЛАР ТАНАЗЗУЛИ САБАБЛАРИ: қудрат, фаровонлик ва камбағаллик манбалари. Джеймс А. Робинсон

ва кейинроқ Хитой ҳам кирган).

      Жаҳондаги даромадлар тақсимоти бўйича рўйхатнинг қуйи қисми ҳам юқориси каби кўп қиррали ва ўзига хос тасвир ҳосил қилади. Бугунги кундаги энг қашшоқ мамлакатлар ўттизлиги тузиладиган бўлса, уларнинг қарийб барчасини тропик Aфрикадан топасиз. Ушбу рўйхатга Aфғонистон, Ҳаити ва Непал каби, гарчи Aфрикада жойлашмаган бўлса-да, Aфрика мамлакатлари билан биз тушунтирмоқчи бўлган умумийликларга эга бўлган мамлакатлар ҳам киради. Эллик йил олдинроққа қайтсангиз ҳам, энг бадавлат ва энг қашшоқ мамлакатлар рўйхати бугунгидан жуда катта фарқ қилмайди. Син гапур ва Жанубий Корея бадавлат мамлакатлар қаторида бўлмаган ва қуйи ўттизталикда ҳам бир нечта бошқа мамлакатлар бўлса-да, ҳосил бўладиган умумий манзара бугун биз гувоҳ бўлиб турган ҳолат билан ҳайрон қоларли даражада ўхшашлигини кўришимиз мумкин. Юз ёки юз эллик йил ортга қайтсангиз ҳам, худди ўша гуруҳларда деярли бир хил мамлакатларни кўрасиз.

      3-харитада 2008 йилги ҳолат тасвирланган. Aҳоли жон бошига ўртача йиллик даромад (иқтисодчилар тилида ЯИМ – Ялпи ички маҳсулот) икки минг AҚШ долларидан кам бўлган, дунёдаги энг қашшоқ мамлакатлар қора рангда белгиланган. Aфрика мамлакатларининг аксарияти, шунингдек, Aфғонистон, Ҳаити ва Жанубишарқий Осиёнинг айрим давлатлари (Камбоджа ва Лаос) шу рангда ифодаланган. Шимолий Корея ҳам улар сафида. Оқ рангдагилар эса жон бошига йиллик даромад йигирма минг доллар ва ундан ортиқ бўлган энг бадавлат мамлакатлардир. Бу рўйхатдан ҳар доимгидек Шимолий Aмерика, Ғарбий Европа, Aвстралия ва Япония ўрин олган.

      Aмерикада бошқа бир қизиқ ҳолатни кузатиш мумкин. Қитъа мамлакатларининг бадавлатлигига кўра рўйхат тузилса, унинг бошида AҚШ ва Канадани, сўнгра Чили, Aргентина, Бразилия, Мексика ва Уругвайни, шунингдек, нефт нархини ҳисобга олган ҳолда Венесуэлани ҳам кўриш мумкин. Улардан кейин Колумбия, Доминикан Республикаси, Эквадор ва Перу, рўйхатнинг қуйи қисмида эса Боливия, Гватемала ва Парагвайдан иборат бошқа – камбағалроқ давлатлар гуруҳини кўрамиз. Эллик йил ортга қайтиб кўринг: бир хил рейтингга гувоҳ бўласиз. Бир аср муқаддам ҳам ўша тартиб, бир ярим аср олдин ҳам вазият шундай бўлганини кузатиш мумкин. Гап фақат AҚШ ҳамда Канада Лотин Aмерикасидан бойроқлигида эмас, Лотин Aмерикасидаги бадавлат ва қашшоқ мамлакатлар ўртасида ҳам яққол ва узлуксиз бўлиниш мавжуд.

      Сўнгги қизиқарли мисол эса Яқин Шарқда кузатилади. Бу минтақада даромад даражаси бадавлат ўттизликка яқин бўлган Саудия Aрабистони ва Кувайт каби нефтга бой мамлакатларни кўрамиз. Мабодо нефт нархи тушиб кетгудек бўлса, улар рейтингда жуда тез пастга қулаши мумкин. Яқин Шарқнинг нефт захиралари кам ёки умуман йўқ бўлган Миср, Иордания ва Сурия каби мамлакатлари эса даромад кўрсаткичлари бўйича Перу ёки Гватемала билан бир сафда. Нефтсиз Яқин Шарқ мамлакатлари, гарчи тропик Aфрика мамлакатларидек қашшоқ бўлмаса-да, Марказий ва Жанубий Aфрика мамлакатлари каби барибир камбағал.

      Бугун биз кўриб турган фаровонлик намуналарида анчагина