Az-Ya. Олжас Сулейменов

tax-ta çarpayı qoyulub. Çarpayıda ehtirasa gəlmiş İzyaslav öz is-təklisiylə (hansının ki, cinsi əlamətləri “əncir yarpağı” ilə üsulluca pərdələnib) uzanıb. Ətrafda isə cəsədlər, cəsədlərin üstündə də qarğalar…

      Təklif edilmiş bölgü variantları qrammatik və ədəbi ba-xımdan qeyri-bitkindir.

      İlk növbədə qrammatik baxımdan.

      Musin-Puşkin bölgüsündə ən azı iki xəbər itirilib. Bun-lar “fərz edirlər”.

      O biri bölgülərdə də bu qüsurlar aradan qaldırılmayıb.

      2. Hərəkətin başlanmasını bildirən “и” bağlayıcısı Das-tanda bir qayda olaraq feldən qabaq gəlir. N.M.Dılevski bu əlaməti xüsusi qeyd edir: “yalnız bir təsadüfdə başlanğıc “и” feldən qabaq gəlmir – “и с хотию на кровать”²².

      Mən İzyaslavla bağlı parçanı epik monolit şəklində gö-rürəm:

      Mənim bölgüm:

      Единъ же Изяславъ сынъ Васильковъ

      позвони своими острыми мечи о шеломы Литовския,

      притрепа славу деде своему Всеславу,

      а самъ под чръленымя щиты

      на кроваве траве, притрепанъ

      литовскыми мечи

      исхоти юна кров.

      А тьи рекъ: Дружину твою, княже,

      птиць крилы приоде, а звери кровь

      полизаша.

      Не бысь ту брата Брячаслава, ни

      другаго – Всеволода²³.

      “Исходить кровью” – bir çox slavyan dillərində sabit birləşmədir. Mənası – “qan itkisindən ölmək”. Görünür “ис-хоти” (istəkli, təxminən məşuq) müəllif uydurmasıdır. Əgər orjinalda oxşar “исходи” olsaydı, nasix heç şübhəsiz ki, bu sözü tanıyar və orfoqrafiyasını saxlayardı.

      Həm qrammatik, həm də ədəbi baxımdan bu oxunuş daha dəqiqdir.

      Qanlı döyüş meydanındakı dəhşətli çarpayının bu çar-payıda İzyaslavla “qol-boyun” olmuş gənc məşuqun əvəzinə epik mətnin obrazlar sisteminə və üslubuna tam uyğun ha-mının bələd olduğu sadə bir frazeologizm.

      ƏLAVƏ

      Adama ağır gəlir. Ötən iki yüz il ərzində Dastan üzrə külli miqdarda material toplanmışdır. Bütün bunları müntə-zəm izləmək, əslində, mümkün deyil. Dastan üzrə elmin əsas məcrasından kənarda qalmış köhnə, “əyalət” yazıları isə yalnız təsadüf nəticəsində oxuna bilər.

      Bu məqaləni yazandan sonra bir kitabxananın katalo-qunda belə qeyd gördüm: “N.N.Mankovski, “İqor polku dastanı” – Boyan nəvəsinin lirik poeması Jitomir, 1915-ci il”.

      Deməli, hələ 50-60 il bundan əvvəl “çarpayıdakı mə-şuqdan” asanca yaxa qurtarmaq olardı. O isə indiyədək çar-payıda, öz işindədir.

      ŞAHİN TÜKÜN TÜLƏYƏNDƏ

      Günlərin bir günü böyük Kiyev knyazı Svyatoslav Vse-voldiçə xəbər çatır ki, İqorun qoşunu Kayala çayı sahillərin-də darmadağın edilib və poloveslər rus sərhədlərinə yönə-liblər. Svyatoslav öz “qızıl sözünü” söyləyib, öz “doğma yu-vasını” son damla qanınadək qorumaq əzmində olduğunu bildirib.

      А чи диво ся, братие, стару помолидити?

      Коли соколъ въ мытехъ бываетъ,

      высоко птицъ възбиваетъ,

      не дастъ гнезда своего въ обиду.

      Musin-Puşkinin tərcüməsi:

      “Но мудрено ли, братцы, и старому помоледеть? Когда сокол перелиняетъ, тогда онъ птицъ высоко загон-яетъ и не даетъ в обиду гнезда своего” (“Qardaşlar, məgər qocanın cavanlaşması çox qəribədir? Şahin tükünü dəyişən-də quşları yüksəklərə çəkib aparar, yuvasına yaxın burax-maz”).

      D.S.Lixaçov bu cümləni qrammatik cəhətdən daha dəqiq tərcümə etmişdir:

      Когдо сокол линяет

      высоко птиц взбивает,

      не даст гнезда своего в обиду²⁴.

      Sonra da izahını vermişdir: “В мытах” termini tüləmə dövrünü, xüsusən, cavan şahinlərin tükləndiyi dövrü bildi-rir. Bu, qızılquşun yetkinliyə çatdığına dəlalət edir. Belə qı-zılquşlar öz yuvalarını daha güclü yırtıcı quşlardan (məsə-lən, qartal-berkutlardan) cəsarətlə qoruyur”²⁵.

      Bu da V.İ.Stelletskinin izahı:

      “Мытъ” yaxud “мыт” – tüləmə, tük tökmə, şahinlərin hər il tükünü dəyişməsidir. Tüləmə şahinin yetkinliyinə və bununla bağlı öz təcrübəsinə dəlalət edir. Müəllif tük atmış qızılquşdan danışır. Tüləmə dövründə olan şahin öz yuvası-nın yanından çəkilmir, onu xüsusi bir çılğınlıqla qoruyur, yuvaya yaxınlaşan hər bir quşa hücum edir”.²⁶

      …Alıcı quşlarla ov – ovlardan ən qədimidir.

      Belə hesab olunur ki, ovun bu növü Avropaya cənub rus çöllərindən, Asiyadan gəlmişdir. Və yüz illər boyu Almani-ya, Hollandiya, Fransa, İngiltərə, Macarıstan, Polşada hökm-dar və əyanların, bəlkə də, ən sevimli əyləncəsi olmuşdur. Alıcı quşların köməyilə qu quşu, durna, ördək, leylək ovla-maq digər ov növlərindən yüksək qiymətləndirilirdi. Bu sə-bəbdən alıcı quşlar (ələlxüsus şunqar) çox baha idi… Bir çox hallarda sülh müqaviləsi bağlayan knyaz yaxud hökmdar belə bir tələb qoyurdu: “Bundan əlavə on əla şunqar quşu göndərilsin…”

      Fransız kralı VI Karl Nikopol yaxınlığında türklərlə uğursuz döyüşdən (1836) sonra öz marşalları de Busiko və de lya Tremoqlyanı cəmi bir neçə şunqar quşunu əsirlikdən qurtara bilmişdi. Burqund hersoqu isə öz oğlunu elə həmin türklərdən bir düjün alıcı quşa azad etmişdi. İvan Qroznı in-gilislərin qılığına girmək ümidiylə onlara rus şunqarlarını hədiyyə göndərmiş, lakin Stefan Batorini belə “mərhəmət-dən” məhrum etmişdi: “Qabaqlar mahir şunqarlarım vardı, heyf kökü kəsildi”.

      Rusiyada