Az-Ya. Олжас Сулейменов

isə məcbur idi ki, formanı da çatdırsın, məzmunu da: özü də elə çatdırsın ki, müasir oxucu bunları anlaya bil-sin. Buna görə o, anlaşılmaz yerləri bildiyi kimi yozur, arxa-izmləri sətirüstü sözlərlə izah edir, türkizmləri (əgər məna-ları ona aydın idisə) öz dilinə çevirirdi. O nəinki dastanın ca-nına bir xristian ab-havası hopdurur, ən kədərlisi odur ki; öz dövrünün ruhuna uyğun olaraq, bəzi parçalara vətənpər-vərlik donu geyindirməyə cəhd edirdi.

      Ola bilsin, mən müəyyən mübaliğəyə yol verirəm, lakin qədim freskada rəngli malanın olması sübuta yetirilmiş fakt-dır. Səhvim varsa, daha mükəmməl analiz alətlərindən isti-fadə edən gələcək tədqiqatçılar öz düzəlişlərini verəcəklər.

      Hələlik isə, protoqrafı bərpa etməyin bizə məlum olan metodunu sınamaq istəyirəm. “Zadonşina” və Musin-Puşkin nüsxəsi mətnlərində ayrı-ayrı yerlərin bir-birinə tam uyğun gəlməsi sübut edə bilər ki, bu yerlər ya orijinala mənsubdur, ya da dastanın daha qədim və dəqiq nüsxələrinə.

      ****

      Müdafiəçilər bu iki dastan arasındakı formal oxşar-lıqları belə izah edirlər: Sofoni-rezanets Dmitri Donskoyun qələbəsi haqqında povesti qələmə alarkən, “İqor polku das-tanı” onun masası üstündəymiş. “Zadonşina” rusların Kuli-kov çölündə Kayaladakı məğlubiyyətin əvəzini necə çıxdı-ğından bəhs edir. Bu əsər, bir növ, “İqor polku dastanı”na cavab şəklində yazılmışdır.

      Bu sxemin bütün suallara cavab verməyib yenilərini do-ğurduğuna baxmayaraq, mən ümumən onunla razılaşıram. Bu sxemə istinad etmirəm, lakin çox mümkün bir variant ki-mi ona qayıdıram.

      … “Zadonşina” necə yaranıb? Variantlar çoxdur. Bun-lardan biri üzərində dayanaq, xəyalımıza güc verək.

      “Dastan” dramında, mənim fikrimcə, əsas dörd surət iş-tirak edir: Müəllif, Nasix, Sofoni-rezanest, Tədqiqatçı (bu ad altında müdafiəçinin ümumiləşdirilmiş obrazını fərz edək).

      Dramın birinci pərdəsinə baxaq.

      II pərdə. Hadisənin cərəyan etdiyi yer – Cənubi Rusiya.

      Zaman – 1240-cı il. Batı ordaları Kiyevi işğal edib. Knyaz və monastır kitabxanaları yandırılıb. Salamat qalmış kitablar şimal vilayətlərinə daşınır. Bunların arasında “İqor polku dastanı”nın bir neçə nüsxəsi var. XIII əsrə aid bu nüsxələr hələ ki, orijinala xeyli yaxındır. Dünyəvi məzmunda olan di-gər ədəbi nümunələr kimi bu nüsxələr də çox güman knyaz, yaxud boyar kitabxanalarında saxlanılırdı. Bu növ ədəbiy-yatı şeytan əməli, küfr sayan kilsə xadimlərində yəqin elə bir maraq oyatmırdı. (Güman etmək olar ki, monqol-tatarların gəlişindən əvvəlki dövrlərdə də, kilsə büt-Allahların tərən-nüm edildiyi, yaxud özündə xristianlıqdan öncəki dinlərin terminlərini daşıyan neçə-neçə qədim rus ədəbiyyatı nümu-nəsini məhv etmişdir. Onu demək kifayətdir ki, “veşşi” (müdrik) kimi geniş yayılmış sözə belə qadağa qoyulmuşdu, çünki bütpərəst kahinlərə tətbiq edildikdə bu söz “sehrbaz”, “ovsunçu” mənasını alırdı. “Keçmiş illərin povesti”ndə tarixi Oleq Veşşi adı xüsusi bir qeydlə verilmişdir: “Və Oleq “Veş-şi” adlandırırdılar, çünki bu adamlar bütpərəst və cahil idilər”.

      “Sehrbazların döyülməsi” dövründə bütpərəstlik “iyi” gələn əsərlərin “üzü” yuyulur və perqamentdən “düzgün” əsərlərin yazılışı üçün istifadə edilirdi. Kilsə qədim rus bədii ədəbiyyatına Batının yanğınlarından heç də az ziyan vurma-mışdır.

      Beləliklə, Rusiyanın cənub şəhərlərindən, dağıdılmış knyaz kitabxanalarından salamat çıxan əlyazmalar şimal-şərq monastırlarına aparılır və kilsə nümayəndələrinin əlinə keçir. Dini kitablar üçün yazı materialının qıtlığı Dastanın bəzi nüsxələrinin taleyində həlledici rol oynaya bilirdi. Onun tarixi məzmunundan və poetikasının ayrı-ayrı məqamların-dan, yəqin ki, salnamələrin və dünyəvi məzmuna malik bəzi əsərlərin üzünün köçürülməsi və redaktəsi zamanı istifadə olunurdu. Qeyd edək ki, “bitərəf”, yaxud mühüm tarixi məzmuna malik bəzi ədəbiyyat nümunələri qorunub saxla-nılırdı.

      “İqor polku dastanı” isə az tanınmış, elə bir nüfuzu ol-mayan Novqorod-Seversk knyazının əməllərindən, özü də xeyli kədərli hadisələrdən bəhs edirdi. XIII əsr ruslar üçün ağır məğlubiyyətlər dövrü idi, bütün “cəbhələrdə” çölçülərə basıldıqları bir dövrdə bu cür kədərli məzmuna malik əsər-lərə çətin ki, müsbət münasibət olardı. Belə əsərlər vətən-pərvərlik tərbiyəsində əsaslı rol oynaya bilməzdi, deməli, la-zım deyildi, bəlkə hələ ziyanlı idi. Xristian silahını vəsf edən, “poqanı”lar üzərindəki qələbələrdən dəm vuran əsərlərə eh-tiyac vardı. Bax, elə bu səbəblərə görə “İqor polku dastanı” da faydasız sayıla bilərdi.

      XIV əsrdə şimal-qərb monastırlarında dastanın olsa-olsa iki-üç nüsxəsi qalmışdı.

      III pərdə. Fəaliyyət yeri – Moskva monastırlarından biri. Zaman – 1380-ci ildən az sonra. İştirak edənlər – Sofoni-re-zanets. Yaradıcı – istehsalat xasiyyətnaməsi: salnamələrin üzünü köçürən rahib, öz dövrünə görə kifayət qədər savad-lıdır, kitab həvəskarıdır, bədii yaradıcılığa meyli var, bu me-yil çoxillik məşqlər – köhnə əlyazmaları köçürmək və re-daktə etmək nəticəsində yaranıb; ondakı təqlidçilik qabiliy-yəti də elə məşğələlərin sayəsində tərbiyə edilib, lakin oriji-nal bədii istedada malik deyil. (Dəqiq bilmirəm, ancaq yəqin ki, incəsənət aləmində “kapelmeyster musiqisi” anlayışı mövcuddur. Birisi ömrü boyu nəfəsli orkestrə rəhbərlik edir və günlərin bir günü dizini yerə qoyub öz simfoniyasını ya-zır. Lakin musiqi onun qəlbindən çox qulaqlarında səsləndi-yinə görə, “Amur dalğaları” və dəfn marşları parçalarından quraşdırılmış bir “həftəbecər” alınır. Bəzi bəstəkarlar bu sa-hədə “kamillik” zirvəsinə yetirdilər).

      Sofoni monastır kitabxanasında bütpərəstlik ruhunda yazılmış köhnə əlyazma tapır. Əsərin ədəbi üslubu onun əsl söz sənəti haqqındakı təsəvvürünə tam uyğun gəlir. Lakin fabulası ideyası və məzmunu Sofoninin dünyabaxışı, müasir hadisələr və dövri Rusiyanın əhvali-ruhiyyəsi ilə kəskin zid-diyyət təşkil edir. Bununla da əlyazmanın taleyi həll olunur.

      Sofoni savadlı, çox oxumuş bir adam kimi başa düşür ki, Dastan geniş yayılmayıb və heç yayıla da bilməzdi. O, özü indiyədək bu əsər haqda heç nə eşitməmişdir. Başa düşür ki, bu nüsxə (bəlkə də, bunun orijinal olduğunu zənn edir) yan-dırılmış Kiyevdən gətirilmişdir. O əmindir ki, bu, yeganə nüsxədir. Anbara yığılmış və güman ki, XIII əsrdən bəri əl dəyilməmiş kitab qalağında ondan savayı bu əlyazmanı se-zən olmayıb, olsaydı çoxdan üzü silinərdi. Sofoni, bəlkə də, anbarı belə bir praktiki məqsədlə yoxlamışdı – qeyri-dini məzmunlu kitab tapıb perqamentindən öz işi üçün istifadə etsin. Əlyazmanı oxuduqdan sonra Sofoninin ağlına gəlir ki, müasir məzmunda belə bir şey yazsın. Kulikov hadisəsi hələ də onun xəyalına qol-qanad verirdi.

      Dastan Don astanalarında rusların köçəri türklərlə vu-ruşundan bəhs edir. (Bizim hekayət Don uğrundakı döyüş-dən olacaq).

      Dastan rusların köçəri türklər