Az-Ya. Олжас Сулейменов

anlaşılan emosional üst qatlarına alimlərin yozumu və səyi sayəsində ən fantastik donlar geyindirilir, rənglərə boyanır, hətta zəhər rənginə düşür.

      “İqor polku dastanı” XVI əsrə aid yeganə nüsxədə bizə gəlib çatmışdır. Dastanın başqa nüsxələri olmuşdurmu? Bu barədə müxtəlif rəvayətlər gəzir. 1948-ci ildə Parisdə çıxan “Русские современники новости” qəzetində (No 186) A.L. imzası ilə bir məqalə dərc edilmişdi:

      “Вопросы истории” jurnalı vaxtı ilə nəhəng Sovetlər öl-kəsinin uzaq ucqarlarında tələf olan qədim rus əlyazmaları-nın toplanmasını təşkil etmək haqqında akademik Tixomi-rovun çağırışını dərc etmişdi. Jurnal çoxlu cavab məktubu al-mış və son nömrəsində “Əlyazmalar ardınca yürüş”ü həyata keçirmək kompaniyasına başlamışdır. Məqsəd bu möhtə-şəm ekspedisiyaya geniş ictimai hərəkat xarakteri vermək, mütəxəssisləri, tələbə və şagirdləri və ümumiyyətlə, ölkənin bütün mədəni qüvvələrini bu işə cəlb etməkdir.

      Biz öz şəxsi xatirələrimizdən bilirik ki, demək olar hər bir rus evində, ələlxüsus qədim şəhərlərdə, malikanələrdə, yaxud monastırlardakı çardaqlarda, iri-iri sandıqlarda hər cür məktub, sənəd, fərman, əlyazma bağlamaları, əski kitab-lar saxlanılır. İnqilabın ilk illərində böyük arxivlərdə, kitab-xanalarda toplanmış sənəd və kitablar şəhərlərə daşınmış-dır. Lakin qalaq-qalaq əlyazma materialı hələ də yerlərdə qalmaqdadır və bu qiymətli, bəlkə də, rus yazısına abidə olan əlyazmaları toplamaq lazımdır ki, yanğın qurbanı ol-masın.

      Akademik Tixomirovun məktubuna cavab olaraq, jurnal alimlərin və arxivşünasların rəylərini dərc etmişdir; onlar şi-mal vilayətlərində, Altayda, Pribaltikada və Qərbi Ukrayna-da axtarış aparmağı xüsusi tövsiyə edirlər…

      Lakin ən maraqlı məktub Pskov muzeyinin əməkdaşı L.A.Tvoroqovdan gəlmişdir, “İqor polku dastanı”nın Olo-netsik nüsxəsinin axtarışından bəhs edən bu məktubu həyə-cansız oxumaq olmur. Tvoroqov bildirir ki, professor Troit-ski vaxtı ilə Olonetsk seminariyasında təhsil alarkən məşğə-lələrin birində müəllimin əlində bir əlyazma görmüşdür və müəllim bu əlyazma barədə demişdir: “Bax bu, “İqor polku dastanı”nın başqa bir nüsxəsidir. Özü də çap edilmiş nüsxə-dən genişdir”. Lakin müəllim tezliklə vəfat etmiş və əlyazma yoxa çıxmışdır.

      Sonralar Dastanın mətni üzərində işləyən Tvoroqov 1923-cü ildə Petrozavodska gedib çıxmış və orada Olonetsk seminariyasının müəllimlərindən birilə görüşmüşdür. Hə-min şəxs də əlyazmanın mövcud olduğunu və xarakteris-tikasını təsdiq etmişdir.

      Bu əhvalatın sonluğu rus mədəniyyəti üçün kədərlidir. Professor Perets danışırdı ki, onun tələbələrindən biri Həş-tərxan bazarında bir kəndlinin bir araba köhnə kağız-kuğu-zu necə satdığının şahidi olmuşdur. Tələbə kağız qalığının içindən bir neçə qədim əlyazma aşkar edir ki, bunların ara-sında “İqor polku dastanı”nın nüsxəsi də var imiş. Lakin əl-yazmanı almağa tələbənin pulu olmur, axırda hansısa bir qa-zax kağız qalağını bütövcə alır, öz arabasına doldurub apa-rır…”

      Bu əfsanəvi qazaxın bir arabalıq qədim rus əlyazmasını hansı məqsədlə aldığını söyləmək çətindir. Lakin bir çox qiy-mətli əlyazmaların hansı möcüzə və təsadüflər sayəsində elm aləminə daxil olduğunu bildiyimiz üçün güman etmək olar ki, Həştərxan bazarında baş vermiş hadisəyə bənzər si-tuasiyalarda neçə-neçə əlyazma yoxa çıxmış, məhv olmuş-dur.

      Lavrentev salnaməsi kimi nadir nüsxələr müasir oxucu-ya gəlib çatmaya da bilərdi. Musin-Puşkin bu əlyazmanı 1729-ci ildə təsadüfən – Petrovsk komissarı Krekşinin vari-sindən satın aldığı bir qalaq kitabın arasından tapıb əldə et-mişdir.

      ***

      Dastanın yeganə nüsxədə olması qədim rus tarixinin bir para “qeyrətkeşinə” dinclik vermirdi. Musin-Puşkin əl-yazmanı çap etdirdikdən az sonra bir neçə saxta əlyazma peyda oldu. Ümumən, dörd belə saxta nüsxə aşkar edilmiş-di.

      Məşhur arxeoqraf, qədim rus yazısının toplayıcısı və mütəxəssisi M.P.Poqodin, A.İ.Bardinin ölümünə həsr etdiyi nekroloqda yazırdı:

      “… Mərhum, qədim əlyazmaları, xətləri təqlid etməyin ustası idi. İndi də camaat arasında onun A.İ.Musin-Puşkin və A.F.Malinovski kimi mütəxəssislərin başına necə bir oyun açdığı barədə gülməli bir əhvalat gəzir. Deməli, qraf Musin-Puşkin tarix cəmiyyətinə gəlib heyranlıq və sevinclə bildirir: “Cənablar, misilsiz bir şey əldə etmişəm, möcüzədir, möcü-zə!” – “Gedək bizə, göstərim”.

      Hamı yığışıb qrafgilə yollanır, ev sahibi o biri otaqdan saralmış, bozarıb qaralmış perqament dəftəri gətirir… “İqor polku dastanı”nın nüsxəsi. Hamı təəccüblənib sevinir. Təkcə Aleksandr Fyodoroviç (Malinovski) dinib-danışmır.

      – Bəs siz niyə dinmirsiz?

      – Qraf, dünən mən də buna oxşayan bir əlyazma al-mışam.

      – Ola bilməz!

      – Düz sözümdür.

      – Kimdən almısız?

      – Bardindən.

      Dərhal xidmətçini göndərib Malinovskinin evindəki əl-yazmanı gətirdilər. Məlum olur ki, hər iki nüsxə bir adamın işidir… savab əməllərini yad edək, Allah ona rəhmət eləsin”.

            Bu cür “zarafatlar” Dastanı əhatə edən şübhələri bir az da qatılaşdırır, tündləşdirirdi.

      Əgər Musin-Puşkin kimi mütəxəssis Bardin nüsxəsinin saxtalığını sezməmişdirsə kim zəmanət verə bilər ki, yanmış əlyazma da kiminsə “zarafatı” deyilmiş? Əgər Bardin təkcə bir nüsxəni satmaqla kifayətlənsəydi, bunun mistifikasiya ol-duğu belə tez aşkar edilərdimi? O vaxtlar mürəkkəbin kim-yəvi analizi hələ tətbiq edilmirdi, kağız isə doğrudan da, köhnə, XVI əsrə aid ola bilərdi. Bu cür kağız ehtiyatı monas-tır kitabxanalarında XVIII əsrə qədər qalmaqda idi.

      Haqlı suallardır. Əsas suala – “İqor polku dastanı” hə-qiqətən olubmuş, yoxsa bu, XVIII əsrdə düzəldilmiş saxta əl-yazmasıdır? – sualına isə yalnız Musin-Puşkinin çap etdir-diyi mətnini “Böyük knyaz Dmitri İvanoviçin dastanı”nın nüsxə mətnləriylə müqayisə etdikdən sonra dəqiq cavab ver-mək olar.

      Müdafiəçilər məhz bu iki kəsişən istiqamətdə fəaliyyət göstərirlər. Heç şübhəsiz xeyli iş görülmüşdür, lakin alınmış nəticələr hətta küll halında da əsas suala konkret cavab ver-məyə qadir deyil.

      Bir qoşunluq müdafiəçi əməyinin faydalı iş əmsalının bu qədər aşağı olmasının səbəblərini hekayətimin gedişində de-mişdim, indi qalır işin sırf texniki cəhətini nəzərə carpdır-maq. Bu cəhət də ondan ibarətdir ki, bizim dövrə gəlib çat-mış nüsxənin üzünü köçürmüş XVI əsr nasixinin¹⁵ mətnə ya-radıcı müdaxiləsini ya büsbütün inkar edir, ya da bu müda-xilənin payını xeyli azaldırlar. Abidənin dil, üslub və ideya eklektizmi də bundan irəli gəlir.

      Nəyin bahasına olursa-olsun özlərini və özgələri Dasta-nın başdan-başa həqiqi olduğuna (yəni