KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi. Карл Генрих Маркс

76

      Nəhayət, sual olunur ki, nəyə görə qızılı onun heç bir öz dəyəri olmayan nişanları əvəz edə bilər? Lakin gördüyümüz kimi, ancaq ona görə əvəz edə bilər ki, qızıl öz sikkə və ya tədavül vasitəsi funksiyasında təcrid olunur, müstəqillik kəsb edir. Doğrudur, bu funksiyanın ayrılması ayrı-ayrı qızıl simgələrə aid deyildir, hərçənd bu hal sürtülüb yeyilmiş sikkələrin yenə də tədavüldə qalmasında özünü göstərir. Qızıl parçaları yalnız həqiqətən tədavül etdiyi müddətdə ancaq sikkə və ya ancaq tədavül vasitəsi olur. Lakin ayrı-ayrı qızıl sikkələrə aid olmayan şey kağız pulun əvəz edə biləcəyi minimum qızıl kütləsinə də aid edilə bilər. Bu kütlə daim tədavül dairəsində olur, arası kəsilmədən tədavül vasitəsi funksiyası daşıyır və buna görə də ancaq bu funksiyanın daşıyıcısı kimi mövcud olur. Deməli, bu kütlənin hərəkəti ancaq ondan ibarətdir ki, Ə–P–Ə şəklində olan əmtəə metamorfozunun bir-birinə əks prosesləri daim bir-birinə çevrilir, həm də burada əmtəənin öz dəyər surəti onun qarşısına ancaq bundan ötrü çıxır ki, dərhal yenidən yox olub getsin. Əmtəənin mübadilə dəyərinin müstəqil ifadəsi burada ancaq ötərgi bir haldır. Bunu dərhal başqa bir əmtəə əvəz edir. Buna görə də pulun əldən-ələ keçdiyi prosesdə pulun xalis simvolik surətdə mövcud olması kifayətdir. Pulun funksional varlığı onun maddi varlığını, necə deyərlər, özünə hopdurur. Əmtəə qiymətlərinin ötərgi obyektivləşdirilmiş inikası olmaq etibarı ilə pul ancaq öz nişanı kimi mövcud olur, buna görə də adi nişanlarla əvəz edilə bilər77. Ancaq gərək pul nişanı özünə obyektiv ictimai əhəmiyyət kəsb etsin, elə kağız simvol icbari məzənnə vasitəsi ilə belə bir əhəmiyyət kəsb edir. Bu dövlət məcburiyyəti ancaq həmin dövlət sərhədləri daxilində, yaxud daxili tədavül dairəsində qüvvədə olur, həm də ancaq burada pul öz tədavül vasitəsi, yaxud sikkə funksiyasında tamamilə əriyib həll olur və deməli, kağız pul şəklində zahirən öz metal substansiyasından təcrid edilmiş halda və xalis funksional surətdə yaşaya bilir.

      3. PUL

      Dəyər ölçüsü vəzifəsi daşıyan, buna görə də həmçinin, bilavasitə və ya öz əvəzləyiciləri vasitəsi ilə, tədavül vasitəsi vəzifəsi daşıyan əmtəə puldur. Buna görə də qızıl (və ya gümüş) puldur. Qızıl, bir tərəfdən, o hallarda pul vəzifəsi daşıyır ki, öz qızıl (və ya gümüş) cismində, pul əmtəəsi kimi meydana çıxmalı olsun, yəni o yerdə ki, sırf ideal surətdə, – dəyər ölçüsü funksiyasında olduğu kimi, –və öz təmsilçiləri tərəfindən əvəz edilə bilən bir şey kimi, – tədavül vasitəsi funksiyasında olduğu kimi, – meydana çıxmasın. Digər tərəfdən, qızıl (və ya gümüş) o hallarda pul vəzifəsi daşıyır ki, ancaq istehlak dəyərləri kimi meydana çıxan bütün başqa əmtəələrin əksinə olaraq, qızılın (və ya gümüşün) funksiyası, – onun bu funksiyanı özününmü, öz cismi vasitəsi ilə, yoxsa öz əvəzləyiciləri vasitəsi ilə daşımasından asılı olmadan, – onun yeganə dəyər surəti, yaxud mübadilə dəyərinin yeganə adekvat varlığı olmaq rolunu təsbit etsin.

a) DƏFİNƏ YARANMASI

      Bir-birinə əks olan iki əmtəə metamorfozunun fasiləsiz dövranı, yaxud satqı və alqı əməliyyatlarının daim bir-birinin yerini tutması, pulun aramsız tədavülündə, yaxud pulun tədavüldə perpetuum mobile [daim hərəkət edən mexanizm (mühərrik)] funksiyası daşımasında meydana çıxır. Metamorfozlar sırası qırıldıqda və satqının ardınca daha bilavasitə alqı gəlmədikdə, pul dərhal hərəkətdən qalır, yaxud, Buagilber demişkən, meuble-dən [mütəhərrikdən] immeuble-yə [qeyri-mütəhərriyə], sikkədən pula çevrilir.

      Əmtəə tədavülünün hələ lap ilk rüşeym halından başlayaraq birinci metamorfozunun məhsulunu–əmtəənin çevrilmiş formasını, yaxud onun qızıl sürfəsini əldə saxlamaq zərurəti və buna qızğın arzu doğur78. Əmtəəni ona görə satmırlar ki, başqa əmtəələr alsınlar, ona görə satırlar ki, əmtəə formasını pul forması ilə əvəz etsinlər. Maddələr mübadiləsində sadə vasitəçi halqa olan bu forma dəyişilməsi dönüb müstəqil bir məqsəd olur. Əmtəənin özgəninkiləşdirilmiş forması əmtəənin tamamilə özgəninkiləşdirilən forması olmaq və ya əmtəənin ancaq ötərgi pul forması olmaq yolunda maneələrə rast gəlir. Bunun nəticəsində pul hərəkətsiz qalıb dəfinə şəkli alır, əmtəə satıcısı isə dəfinə toplayan olur.

      Əmtəə tədavülünün məhz ilk dövründə istehlak dəyərlərinin ancaq artıq hissəsi pula çevrilir. Beləliklə, qızıl və gümüş özlüyündə artıqlığın və ya sərvətin ictimai ifadəsi olur. Dəfinə toplanmasının bu bəsit forması elə xalqlar arasında əbədiləşir ki, orada öz istehlakı üçün nəzərdə tutulan ənənəvi istehsal üsuluna müvafiq surətdə möhkəm qərarlaşmış tələbat dairəsi olur. Biz bunu, məsələn, asiyalılar, xüsusən hindlilər arasında görürük. Əmtəə qiymətlərinin həmin ölkədəki qızıl və gümüş kütləsi ilə müəyyən olunduğunu zənn edən Vanderlint özünə belə bir sual verir ki, nəyə görə Hindistan malları bu qədər ucuzdur? Cavabı: ona görə ki, hindlilər öz pullarını yerə basdırırlar. O deyir ki, 1602-ci ildən 1734-cü ilədək hindlilər əvvəllər Amerikadan Avropaya gətirilmiş 150 milyon f. st. məbləğində gümüşü basdırmışlar79

      1

      Karl Marks, “Siyasi iqtisadın tənqidinə dair”. Berlin 1859

      2

      “Arzu tələbatdan doğur, arzu ruhun iştahasıdır və acmaq bədənə xas olduğu kimi o da ruha bir o qədər xasdır… şeylərin çox hissəsinin ona görə dəyəri vardır ki, ruhun tələbatını ödəyir” Nicholas Barbon

      3

      “Şeylərin öz daxili xassəsi vardır” (bu istehlak dəyərinə Barbonun verdiyi xüsusi addır) və bu xassə hər yerdə dəyişməz qalır; məsələn maqnitin cəzb etmək qabiliyyəti

      4

      Hər hansı bir şeyin təbii dəyəri

77

Sikkə vəzifəsi, yəni ancaq tədavül vasitəsi vəzifəsi daşıyarkən qızıl və gümüşün dönüb özləri üçün bir nişan olmalarından Nikolas Barbon belə bir nəticə çıxarır ki, hökumətlərin "to raise money" [sikkənin dəyərini qaldırmaq], yəni indiyədək, məsələn, qroş adlanan bir miqdar gümüşə daha artıq miqdar gümüşün adını vermək, deyək ki, taler adlandırmaq və beləliklə də kreditorlara taler əvəzinə qroş vermək hüququ vardır. "Sikkə tez-tez əldən-ələ keçdiyinə görə sürtülüb yeyilir və yüngülləşir… Ticarət işlərində insanlar gümüşün miqdarına deyil, adına və sikkəsinə fikir verirlər… "Hökumətin nüfuzu metal parçasını pula çevirir". (N. Barbon. sitat gətirilən əsər, səh. 25, 29, 30).

78

"Pul sərvəti… pula çevrilmiş məhsul sərvətindən başqa bir şey deyildir". (Mercier de la Riviere, sitat gətirilən əsər, səh. 573). "Məhsullarda mövcud olan dəyər ancaq öz formasını dəyişdirmişdir". (yenə orada, səh. 486).

79

"Məhz bu qayda sayəsində onların bütün mallarının belə aşağı qiymətləri saxlanır". (Vanderlint, sitat gətirilən əsər, səh. 95, 96).