Gülüstan. Bustan. Sədi Şirazi

mürği-səhər eşqi bu pərvanədən öyrən,

      Yandısa canı çıxmadı ondan yenə avaz.

      Bu müddəilər bilməyir əsla nə xəbərdir,

      Kim tutsa diləkdən xəbər, ondan xəbər olmaz.

Şeir

      Ey xəyaldan üstün olan sirri bilinməz qüdrət,

      Çox dedilər, çox eşitdik, çox oxuduq, nəhayət,

      Məclis bitdi, ömür çatdı başa biz də qocaldıq,

      Lakin yenə biz əvvəlki nöqtədə donub qaldıq.

      ATABƏY ƏBUBƏKR İBN SƏDİN TƏRİFİ5

      Sədinin gözəl tərifinin dillərə düşməsi, şair avazəsinin dünyaya yayılması, şirin hekayələrinin ağızda şəkər dadıb əsərlərinin hər yarpağının qızıl vərəqi tək əldən-ələ gəzməsi, onun öz fəzilət və sənətkarlığının yetkinliyindən deyil, bəlkə cahanın hökmdarı, zəmanənin sərdarı, Süleyman taxtının varisi və iman sahiblərinin hamisi, şahlar şahı Atabəy Müzəffərəddin Əbubəkr ibn Səd ibn Zənginin (yer üzündə allahın kölgəsi odur. İlahi, ondan razı ol və könlünü şad elə!) Ona mərhəmət nəzərilə baxıb, sənətinə yüksək rəğbət və həqiqi məhəbbət bəsləməsindəndir. Xalqın da ona dərin məhəbbəti bu səbəbdəndir.

Şeir

      Mənə ki, salırsan belə xoş nəzər,

      Günəşdən məşhurdur yazdığım əsər.

      Olsa da qulunda çox eybü nöqsan,

      Hünərdir hər eybi bəyənsə sultan.

Şeir

      Gecən gün hamamda ətirli bir gül,

      Yetişdi əlimə bir dost əlindən.

      Soruşdum müşksən, ya inki ənbər,

      Ki, belə məst oldum sənin iyindən?

      Dedi ki, yararsız bir palçıq idim,

      Bir müddət gül ilə etdim nişimən.

      Mənə dost kamalı eyləmiş təsir,

      Yoxsa ki, yararsız haman giləm mən!

      Allah Şiraz torpağını adil hökmdarların gücü və işgüzar alimlərin himmətilə dünya durduqca əmin-amanlıqda saxlasın.

      Yəqin bu Pars mülkünə toxunmaz afəti-dövran,

      Ki, salmış başına sayə sənin tək sayeyi-yezdan.

      Tapa bilməz yəqin heç kəs gəzərsə cümlə dünyam, Sənin dərgahi-alin tək ki, versin dərinə dərman. Özünsən arxası hər bir zavallı bəndənin daim,

      Görüm versin mükafatın sənin ol xaliqa-keyhan.

      Bu xaki-Parsı sən saxla ilahi badi-afətdən,

      Nə qədri abü xak olsa cahanda baqi, cavidan.

      KİTABIN YAZILMASININ SƏBƏBİ

      Bir gecə keçən günləri xatırlayıb hədər getmiş ömrümə təəssüf edir, könlümün saray daşını göz yaşımın almaz danələrilə deşir, öz halıma münasib olan bu beytləri deyirdim:

Şeir

      Ömürdən gedir bu gecən hər nəfəs

      Baxıram ətrafa qalmamış bir kəs

      Ey yatan əlli il qəflətdə bütün,

      Qoyma ki, boş gecə bu qalan beş gün

      Utansın o kəs ki, ömrü puç etdi,

      Dünyadan köçəndə xəcalət getdi.

      Köç vaxtı səhərin şirin yuxusu.

      Qoyar piyadəni yoldan, doğrusu.

      Hər gələn dünyada bir bina saldı

      O getdi, mənzili özgəyə qaldı.

      Çoxları dünyaya göstərdi həvəs.

      Tikdiyi binada qalmadı bir kəs.

      Vəfasız dünyaya meyl etmə, zinhar.

      Dostluğa yaramaz bu köhnə qəddar

      İndi ki, öləcək pis də, yaxşı da.

      Xoş ona ki çatdı yaxşı bir ada.

      Bir yarpaq göndər öz qəbrinə bu gün

      Ki, sonra göndərmək deyildir mümkün.

      Dövran bir günəşdir, ömür isə qar

      Hələ gör xacədə necə qürrə var?

      Ey pulsuz bazara gedən sərsəri,

      Qorxuram əliboş dönəsən geri.

      Sütülkən kim yesə əkinin hər il,

      Başşaq toplayacaq xirmən üstü bil.

      Bu düşüncələrdən sonra belə qərara gəldim ki, xəlvət bir guşəyə çəkilib heç kəslə söhbət etməyim, sinə dəftərimi mənasız sözlərdən təmizləyib, daha hədərən-pədərən danışmayım.

Beyt

      Qalıb bir guşədə sakit danışmaz olsa bir insan,

      Daha xoşdur, açıb dil boş, ləyaqətsiz danışmaqdan.

      Elə bu zaman vaxtilə kəcavədə həmnişinim 6 və hücrədə həmdəmim olan dostlarımdan biri qabaqkı adəti üzrə qapımdan içəri girdi. O, nə qədər gülüb-danışıb, zarafat etdisə, cavab vermədim və başımı ibadətdən qaldırmadım. İncik nəzərlə məni süzüb dedi:

Şeir

      Bu gün mümkün ikən danışmaq sənə,

      Dil aç, qardaşım, söylə, xoşluqla din!

      Əcəl peyki bir gün yaxandan tutar.

      Zərurət üzündən susarsan, yəqin.

      Yaxın adamlarımdan biri vəziyyəti görüb, dostumu başa saldı ki, filankəs qalan ömrünü dünyada guşənişinliklə keçirib, tənhalıq və sükutla başa vurmağı qərara almışdır. Əgər bacarırsan, sən də öz başının çarəsini qıl, nə məsləhət bilirsənsə elə də et.

      Dedi:

      – O böyük izzətə və qədim səmimiyyətə and olsun, əgər o, mənimlə həmişəki kimi dostcasına danışmasa, əl çəkib, ayaq geri qoymayacağam. Çünki dostun gönlünə dəymək nadanlıqdır. İçdiyi andın günahını isə asanlıqla yuya bilər. Onun seçdiyi bu yol düz yol deyil, ağıllı adamlar rəva bilməzlər ki, Əlinin zülfüqarı qınında, Sədinin sözü qəlbində qalsın.

Şeir

      Nədir dil ağızda, ey ağlı olan,

      Hünər xəznəsinə açardır inan.

      Əgər bağlı olsa, kim anlar ki, o,

      Cavahir satandır, ya muncuq satan

      Ədəb sayılsa da məclisdə susmaq,

      Məsləhət zamanı danışmaq gərək.

      İki şey ağıla nöqsan sayılır,

      Yersiz susmaq ilə yersiz söz demək.

      Nəhayət onunla danışmaqdan boyun qaçırıb, üz döndərməyə insafım yol vermədi, o mənim ən yaxın dostum və sədaqətli sirdaşım idi.

Beyt

      Necə

5

Üzərinə nömrə qoyulmuş ad və beytlər kitabın sonunda izah edilib.

6

«Kəcavədə həmnişinim və hücrədə həmdəmim» ifadəsindən aydın olur ki, Sədini «Gülüstan» əsərini yazmağa təşviq edən şəxs, onunla birlikdə səyahətə çıxıb, məhrəm söhbətlər edən özü kimi bir şair olmuşdur. Təəssüf ki, Sədi bu dostunun adını aydın söyləmir.