Gülüstan. Bustan. Sədi Şirazi

sayəban etməz bayquşu.

      Hüma quşu qədim nağıl və əfsanələrdə dövlət quşu kimi təsvir olunur. Guya bu quş kimin başı üzərində uçub kölgə salsa, o padşah olar. Əslində isə belə bir quş həyatda mövcud deyil. Klassik ədəbiyyatda mifik hüma quşu nə qədər dövlət və səadət simvoludursa, bayquş da o qədər fəlakət və bədbəxtlik simvolu kimi qələmə alınıb.

      20

      Günəşi bürüdü zil bir qaranlıq.

      Guya ki, Yunisi udmuşdur balıq

      Dini əfsanələrə görə qədim İsrail xalqı peyğəmbər Yunisi guya dəryaya atmış, dəryada isə bir naqqa balıq onu udub qarnında salamat saxlamış və sonra işıqlı dünyaya buraxmışdır.

      21

      Pislərə yar oldu Lutun arvadı,

      Ayrıldı peyğəmbər xanədanından.

      İtinə diqqət et Əshabi-kəhfin;

      Yaxşılarla getdi oldu bir insan.

      Dini rəvayətə görə qədim Fələstində peyğəmbər olan Lutun arvadı onun dinini qəbul etməyənlərə qoşulub ərindən üz döndərmişdir. «Əshabi-kəhf» isə dini əfsanələrdə adı çəkilən «Mağara sahibləridir» (əshab sahiblər, kəhf – mağara). Hədislərdə nağıl olunur ki, qədim Misirdə Dəqyanus adlı zalım bir hökmdarın 6 nəfər saray xadimi onun zülmündən qaçır, yolda bir çoban da öz iti ilə onlara qoşulur. Gecələdikləri bir mağarada guya Allah onlara qiyamətə qədər əbədi yuxu vermişdir, onların hamısı, o cümlədən çobanın iti də guya behiştə gedəcəkdir və o dünyada Əshabi-kəhfin iti ilə Lutun arvadının dərisini bir-birilə dəyişəcəklər.

      22

      Zal bir gün söylədi oğlu Rüstəmə…

      Zal farsların qədim əfsanəvi qəhrəmanı, misilsiz pəhləvan Rüstəmin atasıdır. Onun atası Sam, anadan ağ tüklü doğulmuş, buna görə də ona qoca mənası verən Zal adını vermişdir.

      23

      Oğulmuş – Atabəy Özbək ibn Məhəmməd Cahan pəhləvanın yaxın adamlarından və Sultan Əlaəddin Məhəmməd Xarəzm şahın əmirlərindən biridir. Həmədan, Rey və İsfahanın alınmasında Özbəyə kömək etmiş və həmin yerlərə hakim təyin edilmiş, nəhayət 1217-ci ildə İsmaili fədailəri tərəfindən öldürülmüşdür.

      24

      Əcəm – Ərəblər ərəb olmayanları, türklər isə iranlıları əcəm yaxud əcəmi (yəni əcnəbi) adlandırmışlar.

      25

      «Şahnamə» – Əbülqasim Firdovsinin (934–1020) məşhur əsəridir. Firdovsi bu ölməz epope

1

«Gülüstan» əsərinin müqəddiməsində, Allahın, Peyğəmbərin və Şiraz hökmdarı Əbubəkr Səd ibn Zənginin tərifi var.

2

Atabəy Əbubəkr Səd ibn Zəngi – Sədinin dövründə 1195–1226-cı illərdə Şirazın hakimi olmuşdur. Sədi ondan hədiyyə görmüş, öz təxəllüsünü onun adından götürməklə, «Gülüstan» əsərini ona ithaf etmişdir.

3

Sünbülinin «Gəndistan» əsəri əlyazma halında olub Azərbaycan Respublikası əlyazmaları fondunda saxlanılır. Bu əsər eynən Sədinin «Gülüstan»ı kimi başlayıb həzli məzmun daşıyır. Bunu «Gülüstan»a bənzətmə və ya təhzil adlandırmaq olar. Çapa layiq əsər deyildir.

4

al–ailə, yaxın adamlar

5

Üzərinə nömrə qoyulmuş ad və beytlər kitabın sonunda izah edilib.

6

«Kəcavədə həmnişinim və hücrədə həmdəmim» ifadəsindən aydın olur ki, Sədini «Gülüstan» əsərini yazmağa təşviq edən şəxs, onunla birlikdə səyahətə çıxıb, məhrəm söhbətlər edən özü kimi bir şair olmuşdur. Təəssüf ki, Sədi bu dostunun adını aydın söyləmir.

7

Ordibehişt – İran şəmsi təqviminin ikinci ayı olub, 21 aprel ilə 21 may arasında davam edir.

8

Nəqşi Ərjəngi yaxud Ərtəngi – Sasani (226 – 651) hökmdarlarından I Şapur vaxtında (241–272) İranda məşhur olan rəssam Maninin kitabının adıdır. Orada ən gözəl, nəfis şəkillər mövcud idi. Bu ifadə altında bəziləri Çin rəssamlarının rəssamlıq sənətini də nəzərdə tuturlar.

9

Bozorcmehr – Sasani padşahı Ənuşirəvanın (531-579) ağıllı vəziri olub.

10

Əlvənd dağı – İranda Həmədan şəhərinin yaxınlığındadır.

11

Kənan… Bu misrada «Yusif və Züleyxa» poemasının qəhrəmanı Yusifə işarə edilir. Qardaşlarının xəyanətilə quyuya salınmış, qul kimi satılmış, ona aşiq olan Züleyxanın (ağasının arvadı) böhtanı ilə yeddi il zindanda qaldıqdan sonra nəhayət şahlığa çatmışdır.

12

Loğman – Tarixi şəxsiyyət olması məlum deyil. Keçmişdə müxtəlif dövrlərdə Ərəbistan və Yunanıstanda bir neçə Loğman adlı həkim və alim şəxslərin yaşadığı qeyd olunur. Yaxın Şərq xalqlarının klassik poeziyasında və xalq ədəbiyyatında bütün xəstəliklərin çarəsini bilən bir həkim kimi məşhurdur.

13

Hekayət – «Gülüstan» kitabında müxtəlif həcmli və müxtəlif məzmunlu, əsasən şeirlə nəsrin qarşılıqlı əlaqəsi ilə yazılan kiçik hikmətamiz hekayələr belə adlanır. Burada da eyni adla saxlanılıb.

14

Fridun (Firidun) – Əfsanəvi Pişdadiyan sülaləsindən altıncı padşah hesab olunur. Atasını zalım Zöhhak öldürmüş, anası onu xilas etmişdir. Dəmirçi Gavə Zöhhakı taxtdan saldıqdan sonra onu taxta əyləşdirmişdir.

15

Mahmud Səbuktəkin – Qəznəvilərin ən məşhur və qüvvətli hökmdarlarındandır. 997–1030-cu illər arasındakı hökmranlığı dövründə İran, Türküstan və Hindistanın əsas hissəsini öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdir.

16

Nuşirəvan – Sasani sülaləsinin ən məşhur hökmdarı olmuşdur. 531–579-cu illərdə hakimiyyət sürərək İran və eləcə də bütün Yaxın Şərq ədəbiyyatında ədalətli bir hökmdar surəti kimi mədh olunmuşdur. Guya Məhəmməd Peyğəmbər onun zamanında doğulması ilə fəxr edirmiş.

17

Tur dağı – Qırmızı dənizin şimalında Sina yarımadasında bir dağdır. Yəhudilərin peyğəmbəri sayılan Musa guya Misirdə Peyğəmbərliyə çatdıqda onun dinini qəbul etməyən Firounu bütün qoşunu və əmlakilə dənizə qərq etmiş, sonra öz tərəfdarları ilə Tur dağına çəkilmişdir. Dini rəvayətə görə guya Allahla bu dağın başında danışarmış.

18

Gördüyün hər meşə sanma ki, boşdur