Qaçaq Kərəm. Fərman Eyvazlı

dedik, niyə getdi?

      Evdən bir arxa gedər,

      İkisi niyə getdi?

      Bu səhnə bizim yadımıza «Dədə Qorqud»u, Burlaxatunları salır. Mərd analarımızı, yaraqlanıb at belinə qalxan və düşmənə qılınc çəkən cəngavər gəlinlərimizi xatırladır. Əyilməzlik, düşmən önündə sınmamaq romanın başqa bir yerində daha poetik şəkildə verilib. Kərəmin anası Fəxrənsəni, bibisi Gülnazı və başqa qohumlarını kənddən sürgün ediləndə dindirərkən pristav Həsənbəy Fəxrənsəyə söz atır:

      – De görüm, yenə Kərəm kimi bir oğul doğa bilərsənmi?

      – Kərəm kimi nər doğmağa İsgəndər kimi ər gərəkdir. Qatırdan ayğır törəməz!

      Güllə hədəfə deyir. Özü də elə dəyir ki, Həsənbəyin boğazı quruyur. Bunun arxasınca Gülnazın bayatısı beşaçılan darağındakı güllələr kimi şaqqıldayır.

      Eləmi qurumsaqlar,

      Buxarı qurum saxlar,

      Başına papaq qoyub,

      Hər yetən qurumsaqlar!

      Bax, budur əsərin ruhu! Mərdlərlə qurumsaqların çarpışması, satqınlarla bir damla gəlirləri üçün namusunu, vicdanını, torpağını, el-obasını ayaqlayanlarla, qeyrət və namus üçün dağlara çəkilib silah götürənlərin döyüşü əsərin canı, qanıdır. Xalq mərdləri sevir, namus üçün, el üçün çöllərə düşən igidləri qoruyur, Xəlil kimi satqınları ağacdan asır. Kərəm hara ayaq bassa ona ehtiram göstərilir. Ona görə ki, o, ana südü ilə bərabər, təmizlik və mərdanəlik əmib.

      Bu xüsusiyyətlər təkcə Kərəmə aid deyil. Əsərdə canlı boyalarla təsvir edilmiş Binnət koxa, Abbas bəy də, İsrafil ağa da məhz mərdanə insanlardır. Əgər onlar namərd olsaydılar Kərəmi hiylə ilə ələ keçirər, çar divanxanasına verər və sinələrini medallar bəzəyərdi. Onlar Kərəmlə açıq döyüşdə qabaqlaşmaq istəyirlər. Kərəm kazakların təqibindən yaxa qurtarmaq üçün Abbas bəyin darvazasını döyəndə, dərin psixi sarsıntılar keçirən bəy dədə-babalarımızın adətinə, ruhuna sadiq qalır, qapısına pənah gətirən «qonağı» ev sahibi kimi qoruyur, onu ələ vermir. Koxa Binnət ölümünə razı olur, Qaçaq Kərəmi namərd gülləsindən uzaqlaşdırır.

İSMAYIL ŞIXLI

      Qaçaq Kərəm

      (1860 – 1910)

      Birinci hissə

      Kərəm çırağının işığında acılı-şirinli ömür sürmüş atamın əziz xatirəsinə.

      PROLOQ

      QƏFİL QONAQ

      İyul günəşinin şəfəqləri üfüqdə şırım-şırım görünən buludları yenicə al rəngə boyayırdı. Şeyx Sənan dağının ətəyində yerləşən qədim Tiflis şəhəri hələ yuxuda idi. Sərin meh əsirdi. Elə bil bu sərinliyi Kür çayı gecələr uzaq-uzaq qarlı dağlardan qabağına qatıb gətirir və dan yeri söküləndə bu vadiyə səpələyirdi…

      Kərəm səhərin bu xoş havasını uda-uda şəhəri tərk edirdi. O, üç gün idi ki, burada idi. Tiflisli dostları onu qayğı ilə əhatə eləmişdi. O, Tiflisdə zabit paltarında gəzirdi. Hərbi libas onun şux bədəninə necə də yaraşırdı. Özü də elə bil hərbi məktəbdə oxumuşdu, bütün qaydaları bilirdi. Bunu ona Qafqaz Mülki İşlər üzrə Baş İdarədə məmur işləyən dostu Vəlibəy öyrətmişdi. Onlar şəhərdə qoşa gəzirdilər. Kərəm hara gedirsə orada, xüsusən Şeytanbazarda özü haqqında qəribə-qəribə nağıllar eşidirdi. Amma onu maraqlandıran hökumət idarələrində gedən söhbətlər idi. O bu üç gün ərzində dostlarının köməyi ilə çox məlumatlar əldə eləmişdi. Öyrənmişdi ki, onu tutmaq üçün böyük tədbirlər hazırlanır. Bu tədbirlərdən bir çoxu Gəncə qubernatoru knyaz Nakaşidzenin Qafqazda Baş İdarə müdiri cənablarına yazdığı raportunda göstərilmişdir… «İyulun 12-də zati-alinizin icazəsi ilə Tiflisdə olanda, mənim əvəzimə quberniyanı idarə edən cənab Yelizavetpol vitse-qubernatorundan teleqram aldım ki, Qaçaq Kərəm İsgəndər oğlu dəstəsi ilə Dilican dərəsində yenə soyğunçuluq etmişdir. Bu xəbəri eşitcək zati-alinizin əmri ilə Qazax qəzasına getdim…

      Qəzaya gələndə bütün polis ayaq üstündə idi, qaçaqları axtarırdılar. Qəza rəisinə əmr etmişəm ki, əhalidən mümkün qədər çox adam toplasın, sonra sərəncam vermişəm ki, poçt yolunu, habelə dəmir yolunu qorumaq üçün qarovullar qoyulsun: qaçaqların başqa qəzaya yolunu kəsmək üçün Yelizavetpol və Qazax qəzalarının sərhədində qarovullar düzülsün. Tiflis qubernatoruna teleqram vurmuşam ki, o da Qarayazı çölü tərəfdən keşikçilər qoyub sərhədi möhkəmlətsin. Sonra yerli əhalidən zemstvo mühafizə dəstəsi yaratmaq üçün zati-alinizdən icazə alıb bu mühafizə dəstəsinin atlılarından və yerli ovçulardan dörd süvari komanda düzəltmişəm, birini Nuxa qəza rəisinin köməkçisi podporuçik Şıxlinskiyə, birini Yelizavetpol qəza rəisi köməkçisi kornet Rəfibəyova, ikisini yerli ağalardan Vəkilova və Əskiparinskiyə tapşırmışam. Əlavə zemstvo mühafizə dəstəsinin uryadniki və Dilican kəndxudasının başçılığı ilə ovçulardan ibarət iki piyada komanda düzəltmişəm. Bu altı komanda indi bütün Qazax qəzasının müxtəlif səmtlərində qaçaqları axtarır.

      Eyni zamanda zati-alinizin icazəsi ilə aşağıdakı sərəncamları vermişəm:

      a) …

      b) Qıraqkəsəmən icmasının dağlardakı köçərilərinə əmr etmişəm ki, dərhal arana – kəndə ensinlər.

      c) Qazax qəzasının qaçaqlara rəğbət bəsləməkdə ittiham olunan ağalarına elan etmişəm ki, Kərəmin dəstəsi on günə kimi məhv edilməsə onların hesabına 5 uryadnikdən və 45 atlıdan ibarət əlavə zemstvo mühafizə dəstəsi yaradılacaqdır.

      d) Qaçaqlara sığınacaq verməkdə, yaxud digər üsullarla kömək etməklə başqalarından daha çox ifşa olunan ağaları xüsusi sərəncam çıxanadək həbsə almaq barədə göstəriş vermişəm…»

      Tiflis qubernatorluğunun göstərişi ilə Borçalı pristavlığında dörd əlahiddə uryadinkin nəzdində iyirmi atlıdan ibarət dörd silahlı keşikçi dəstəsi yaratmaq və onların bütün xərci Kərəmə rəğbət bəsləyən, ona xəlvəti kömək edən Borçalı camaatının hesabına ödənilməsi nəzərdə tutulurdu.

      Kərəm indi Bolus-Kəpənəkçiyə gedirdi. Qaçaq yoldaşlarından İsmayıl, İsfəndiyar, Bayram onu orada, Emin ağanın evində gözləyirdilər. Emin ağanı başı Başkeçid, ayağı Sınıq körpü – tanımayan yox idi. Əsli-kökü ağa olsa da, özü bir müddət qaçaqlıq eləmişdi. Odur ki, Kərəmə xüsusi hörməti vardı.

      Kərəm Ortaçalada fikirləşdi ki, Yağlıca yolu ilə getsin. Sonra yadına düşdü ki, oralar açıqlıq, düzəngahlıqdı. ona görə Gümüş gölün sağı ilə dərəliklə getməyi qərara aldı. Ətrafda Telet dağları qaçaqlar kimi arxa-arxaya vermişdi. Uzaq bir zirvədə Qaraçuxa monastırı görünürdü.

      O, atını bəzən dərə-təpə ilə, bəzən kəsə yolla sürürdü. Hərdən burnuna kəhərin ayaqları altında əzilən yovşanın xoş iyi gəlirdi.