Nəsirəddin Tusi: həyatı, elmi, dünya görüşü. Агабаба Самед оглы Рзаев

Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq institutunda hazırlanıb

      Redaktor: Akademik Ziya Bünyadov

      © “Kitab Klubu”, 2015

      © “İRŞAD” İAM, 1996

      Redaktordan

      Hüquq elmləri doktoru, prof. A. Q. Rzayev keçmiş Sovet İttifaqı Respublikalarında, ABŞ-da, Türkiyədə, Pakistanda, Bolqarıstanda və başqa ölkələrdə özünün siyasi və hüquq elmlərinin tarixindən bəhs edən bir sıra maraqlı elmi tədqiqatları ilə geniş şöhrət tapmış və ən çox nəşr olunan, oxunan və misal gətirilən müəlliflərdən biridir. Bu tədqiqatlar içərisində Moskvada və Bakıda nəşr olunan "Rusiya və Azərbaycanda siyasi fikir və onların qarşılıqlı əlaqəsi", "Siyasi və hüquqi nəzəriyyələrin tarixi oçerkləri" kitablarının adını xüsusilə çəkmək istəyirəm. A. Q. Rzayevin elmi ictimaiyyət tərəfindən tanınan və geniş oxucu kütləsi içərisində məşhur olan "Mirzə Kazımbəy. Dünyagörüşü", "M. F. Axundovun siyasi görüşləri", "M. F. Axundov və Qərbi Avropa siyasi-hüquqi fikirləri" kimi monoqrafiyaları da alimin böyük yaradıcılıq imkanlarına malik olduğunu göstərir. Professor yaxın illərdə nəşr olunan “İctimai-siyasi və hüquqi tədqiqatlar", "Siyasi kompromis", "Kilsə və siyasət", "Hegelin fəlsəfəsi və onun siyasi ideyalarının aktuallığı", "Milli təhlükəsizlik konsepsiyası" və başqa bu kimi kitablarda dövrün çox mühüm və aktual məsələlərinin obyektiv təhlilini vermişdir.

      Prof. A. Q. Rzayevin elmi yaradıcılığında, XIII əsrin məşhur ensiklopedik alimi Nəsir əd-Din Məhəmməd ət-Tusinin siyasi görüşlərinin tədqiqi xüsusi yer tutur. Nəsir əd-Din ət Tusinin həyatı, siyasi-hüquqi görüşləri, dövlətçilik və elmi fəaliyyəti və dünyagörüşü həmişə A. Q. Rzayevin elmi axtarışlarının ən mühüm sahəsi olaraq qalır. Oxuculara təqdim olunan bu monoqrafiya N. Tusiyə və onun adı ilə bağlı olan hər şeyə müəllifin yüksək hörmətindən irəli gələn yaradıcılıq axtarışlarının davamıdır.

      Nəsir əd-Din Tusinin adına və çoxəhatəli fəaliyyətinə dərin hörmət və ehtiramla yanaşmaq lazımdır. Orta əsr Şərqinin məşhur alimləri olan İbn Sina, Məhəmməd ər-Razi, Ömər Xəyyam və başqalarının arasında Nəsir əd-Din Tusi xüsusi yer tutur. Orta əsr Şərqinin bir sıra məşhur alimlərinin tələbəsi, sonralar isə bir çox görkəmli zəkaların müəllimi olmuş Nəsir əd-Din ət-Tusi uzun illər ərzində dövlətçilik və siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. O, İsmaililər dövlətinin naziri olmuş və Ələmut qalasının bütün əzab və sevincini dərk etmişdir. İsmaililərin əlçatmaz və alınmaz "qartal yuvaları" yalnız Nəsir əd-Din Tusinin köməyi ilə monqollar tərəfindən zəbt olunmuş və darmadağın olunmuşdu. Ancaq onun məsləhəti ilə Hülaku xan 1258- ci ildə Bağdada hücum etmək qərarına gəlmişdi. Nəsir əd-Din Tusinin monqollar arasında olan hədsiz hörməti sayəsində, həmin dövrün bir çox görkəmli alimlərini ölümdən xilas etmək mümkün olmuş, minlərlə nüsxə əlyazmalarını məhv olmaqdan qorumuş və özü onları Marağaya aparmışdır. Məşhur Marağa rəsədxanasının və nəhəng elmi kitabxanasının yaradılması Nəsir əd-Din Tusinin adı ilə bağlıdır və yalnız bu fəaliyyəti onu ölməzliyə qovuşdurmuşdur.

      Nəsir əd-Dinin çoxəhatəli elmi yaradıcılığı, astronomiya, həndəsə, triqonometriya və başqa dəqiq elmlərə həsr edilmiş çox saylı əsərləri, onun adını hələ Avropada elm yenicə inkişafa başladığı zaman artıq məşhur etmişdi.

      Nəsir əd-Din Tusi elmin hərəkətverici böyük zəkalarından biri olmuşdur. Orta əsr elminin bir çox klassik sahələri onun nailiyyətidir.

      Oxucu Nəsir əd-Din Tusinin həyat yolu, onun uzaqgörənliyi, qaynar fəaliyyəti, qayğıları və düşüncələri haqqında prof. A. Q. Rzayevin hədsiz dərəcədə maraqlı olan kitabından geniş məlumat alacaq.

      İndi – öz tariximizə yeni gözlə baxdığımız, elmi və mədəni dəyərlərimizin qaynaqlarını daha obyektiv meyarlarla araşdırmağa başladığımız bir vaxtda prof. A. Rzayevin oxucular qarşısında vərəqlənən kitabı sanki bizim zəngin keçmişimizə açılan pəncərədir. Vətəndaş yanğısı ilə yazılmış bu əsər bizim müasir elm və mədəniyyətimizin necə həyati köklərə bağlı olduğunu göstərməklə bu möhkəm təməl üzərində daha yüksək inkişafa nail olmağa hər birimizin borclu olduğumuzu bizə xatırladır. Dahi həmyerlimiz, böyük Nəsir əd-Din Tusi haqqında bu gözəl əsər, onun müəllifinə öz təşəkkürümüzü bildirməyə bizə haqq verir.

Akademik Ziya Bünyadov

      Müqəddimə

      Elmimizin tarixi – ümumi tariximizin, mədəniyyətimizin, sənətimizin çox parlaq və çox mühüm səhifəsidir. Elmimizin tarixi – xalqımızın tarixidir: insan tərəfindən təbiətin qanunauyğunluğunu öyrənmək, onun sirlərini açmağa kömək edən nəhəng bir qüvvənin tarixidir. Elmin tarixi xalqın dünyagörüşünün inkişaf mərhələlərinin güzgüsüdür.

      Qədim dövrlərdən başlamış bu günə kimi elmin keçdiyi ilk addımlardan ulduzları öyrənməyə qədər bütün mərhələləri nə qədər geniş tədqiq etsək elm tariximizin xəzinəsini daha çox zənginləşdirərik. Elmin tarixini öyrənməyə həsr edilmiş tədqiqatlar elmin klassiklərinin, böyük dühaların dünyagörüşünü, işləmə üsullarını öyrənməyə, elmi yaradıcılıqlarının psixologiyasını açmağa, onların keçdikləri əzablı yollara aydınlıq gətirməyə, arxalandıqları dühaların onlara olan kömək və təsir miqyasını müəyyənləşdirməyə və hətta ilk nəzərdə xırda görünən məsələləri aydınlaşdırmağa kömək edər; onların istifadə etdikləri başqa elm sahələrinin həmin alim üçün sirlərinin açılmasına, müxtəlif ilk nəzərdən bir-birinə uzaq olan elmlərin vəhdətini yaratmaq bacarığının üsullarını açmağa yardım edər.

      Nəsirəddin Tusi – XIII əsr elmimizin ən möhtəşəm dühalarından biridir. Onun elmi yaradıcılığı elm tariximizin ən parlaq səhifəsidir.

      Ensiklopedik zəkaya malik olan alim-astronom və riyaziyyatçı, iqtisadçı və hüquqşünas, mineroloq, ədəbiyyatşünas, təbiətşünas, musiqişünas, məntiq, etika, ilahiyyat alimi, şair bütün ömrünü elmin inkişafına, xalqının dirçəlməsinə qurban vermişdir.

      Onun möhtəşəm təsəvvür qüvvəsi və sehrli, füsunkar yaddaşı, intellektinin qüdrəti, həyatı dərk etmə qabiliyyəti bir vəhdət təşkil edirdi. Gələcəyi görmək bacarığı onda mövcud daxili qüvvənin və qırılmaz iradənin, qüdrətli işgüzarlığının nəticəsi idi. Bütün faciələrə, başına gələn əzab-əziyyətlərə zindan əzablarına baxmayaraq Nəsirəddinin həddi-hüdudu olmayan dühası, təntənəyə, qələbəyə dərin inamı onun adını dünyanın ən qüdrətli simaları ilə bir sıraya qoymuşdur.

      Bu dahi insan hünər, fədakarlıq, qəhrəmanlıq, şücaət göstərmək üçün dünyaya gəlmişdir.

      O, dahilərə də, hökmdarlara da güzəştə getmədi. O, əzəmətli, qüdrətli Hülaku xandan da qorxub çəkinmədi; onu ələ almış, minlərlə günahsız adamları ölümdən xilas etmiş və demişdi: "Siz elə başa düşməyin ki, mən öz şəxsi həyatım üçün sizə hörmət edirəm. Yadınızdan çıxarmayın ki, Sultan Səncərdən böyük deyilsiniz. O, həkim Ömər Xəyyamı əz yanında taxt üstündə oturtmuşdu. Halbuki mən elm və fəzilətimə görə Ömər Xəyyamdan çox yüksəyəm…»

      Nəsirəddin Tusidən bizi səkkiz yüz illik bir ömür ayırır. Səkkiz yüz ildir ki, onun elmi irsi, şəxsiyyəti və dini mənsubiyyəti ətrafında gedən mübarizə sakitləşmək bilmir. Hələ alimin müasirləri yazırdılar ki, Nəsirəddin islama xəyanət edib, ismaililərə və nüseyriyyə təriqətinə xidmət edib.

      Şeyx Təqiəddin Əbül Abbas Əhməd İbn Teymiyyə yazırdı ki, "bir qrup adamlar özlərini nüseyriyyə, qərmətilər, batinilər qrupuna mənsub etmişlər, hətta onlar özlərini xristian da adlandırırdılar. Bu təriqətlərə mənsub olan tayfalar həmişə islam dininin düşmənləri ilə yaxınlıq etmişlər. Bu cəhətdən onlar tatarlara yaxın idilər. Əkər bu tayfanın nümayəndələrindən başqa Ələmut qalasının vəziri dinsiz Nəsirəddin Tusi tatarlara köməklik göstərməsəydi, onda tatarlar heç vaxt Bağdada hücum edib xəlifəni öldürə bilməzdilər. Xəlifənin öldürülməsini şəxsən o, Tusi, Hülaku xana məsləhət görmüşdür. Bu dəstəyə daxil olan adamlar müxtəlif ləqəblərlə, o cümlədən mülhidlər, qərmətilər, batinilər,