Xiyabani. Pənahi Makuli

      …Məhəmməd dünyaya gələndə atası Hacı Əbdülhəmid Xamnədə deyildi. O, Petrovskidə (indiki Mahaçqalada) ticarətlə məşğul idi.

      Uşağın dünyaya gəlməsindən bir saat keçməmişdi ki, Təbrizə tərəf bir atlı çapırdı. Bu atlı körpə Məhəmmədin dayısı Əli Ağa idi. O, birbaşa Təbrizdəki Hind-Avropa teleqrafxanasına gedərək oğlanın atasına şad xəbər yollayacaqdı…

      2

      Aradan illər keçdi. Məhəmməd altı yaşına qədəm qoydu.

      Novruz bayramı başlamışdı. Yaz girəcək, il təhvil olacaq, adamlar köhnə ili sağ-salamat başa vurduqları üçün bir-birinə gözaydınlığı verəcəkdilər.

      Balaca Məhəmməd isə təzə ildən məktəbə gedəcəkdi.

      Böyük şəhərlərdə Novruz bayramı çox uzun sürür. Lakin Xamnə qəsəbəsində üç gündən artıq çəkmir.

      Bayramın ilk günü xan sübh tezdən çiyinlərini, sinəsini ata-babasından miras qalmış nişanlarla bəzəmişdi. Qızıldan şir-xurşid ordeni taxılmış qara papağını başına qoymuşdu. Pəncərə qabağında oturub sulu qəlyan çəkirdi. Günortaya yaxın onun bayramını təbrik etməyə gələnlərin qabağı açıldı. Əyan, əşrəf, qəsəbənin ağsaqqalları, tacirlər hamıdan qabaq xanın qapısından içəri keçdilər. Sonra qəsəbə camaatı böyükdən kiçiyə xanın evinə tərəf axışmağa başladı. Günorta vaxtı xanın həyətində artıq böyük bir izdiham yaranmışdı…

      Məhəmməd də təzə paltar geymiş, atasının göndərdiyi çəkmələri dizə kimi çəkib evlərinin qabağında dayanmışdı. Uzaqdan dayısı oğlu Qasımağa göründü. Məhəmməd onun qabağına yüyürdü. Qolundan tutdu. Çəkə-çəkə evə gətirdi. Məhəmmədin anası Zəhra xanım qardaşı oğlunun bayramını təbrik etdi, üzündən öpdü və ona bir dənə qırmızı yumurta verdi. Əyninə geydiyi təzə, məxmər arxalığının cibini yemişlə doldurdu. Uşaqlar sevincək həyətə düşdülər.

      – Xanlıq evini görmüsən? – deyə Qasımağa Məhəmməddən soruşdu.

      – Yox, görməmişəm.

      – Onda gedək. Bu saat camaat oradadır, xanın təzə ilini təbrik eləməyə gediblər.

      Beləliklə, onlar atıla-atıla xanın evinə tərəf getməyə başladılar.

      3

      Xanın böyük darvazalı qapısının qabağındakı meydan sulanıb süpürülmüşdü. Çoxlu adam yığılmışdı. Onlardan bəziləri silahlı idi. Qapının o tərəf – bu tərəfində duran iki nökər xanın görüşünə gələn köhnə, cırıq paltarlı adamları kənara itələyir, içəri buraxmırdı. Bu arada, bir dəstə kəndli gəldi. Qabaqda gedən kəndxudadan başqa hamısı keçə papaq qoymuş, çarıq geyinmişdi. Onlar qoynundan üç-dörd qumrov asılmış bir ağ qoçu əlvan rənglərlə boyayıb gətirmişdilər.

      Xan qonaqları ilə söhbətlə məşğul olsa da, fikri həyətdə idi, gəlib-gedəni gözdən qoymurdu. Altı yaşlı oğlu da yanında oturmuşdu. Xanın gözü kəndxudaya və onun dalınca gələn bəzəkli qoça sataşanda gülümsəyib oğluna dedi.

      – Gör, Fərəc kəndxuda sənə necə qoç gətirib!

      Oğlan tez pəncərənin qabağına yüyürdü. Xanı pəncərədən görən kəndxuda iki əlini sinəsinə qoyub təzim etdi, kəndlilər də ikiqat oldular. Onların arxasınca gələn Qasımağa ilə Məhəmməd də xanı və oğlunu gördülər. Xan oğluna dedi:

      – Bax, kəndxudanın oğullarıdır. Get onlarla oyna.

      Sonra xan kəndlilərə işarə edərək qulluqçuya əmr verdi:

      – Hərəsinə bir stəkan çay ver, qoy pəncərə qabağında içsinlər. Kəndxudanı isə çağır, dəhlizdə otursun.

      Xanın oğlu lələsi1 ilə həyətə düşən kimi Məhəmmədlə Qasımağanın yanına yüyürdü. Şəhər uşaqları kimi geyinən oğlanlar xanın oğlunu çox təəccübləndirdi. Məhəmmədin çəkmələrindən o vaxt nəinki Xamnə qəsəbəsində, hətta bütün İranda belə tapılmazdı. Xanın oğlu gözlərini Məhəmmədin qəşəng, yaraşıqlı çəkmələrindən ayıra bilmirdi.

      – Bunları haradan almısan?

      Məhəmməddən qabaq Qasımağa dilləndi:

      – Ağası Urusiyyətdən göndərib, – dedi. Sonra isə Məhəmmədə dönərək əlavə etdi: -Çıxar, zurnanı da görsün.

      Məhəmməd qoltuğundan zurnasını çıxardı və püflədi. Xanın oğlu bu ala-bəzək zurnanı görən kimi ilan vurmuş adamlar təki qapqara qaraldı:

      – Nə yaxşıdır?! Mən heç beləsini görməmişəm… Ver mən də çalım.

      – Burada ayıbdır, gedək o tərəfdə çalaq, – deyə Məhəmməd camaatdan uzaqlaşaraq həyətin xəlvət bir yerinə çəkilib zurnasını çalmağa başladı. Hələ də özünə gələ bilməyən xanın oğlu yalvarıcı səslə Məhəmmədə dedi:

      – Ver, mən də çalım.

      Məhəmməd etiraz etmədi. Xanın oğlu böyük bir həvəslə zurnanı çala-çala pəncərənin altında cərgə ilə oturub çay içən kəndlilərə tərəf getməyə başladı. Məhəmməd onu səslədi:

      – O tərəfə getmə, ayıbdı

      Lakin xanın oğlu ona əhəmiyyət vermədi. Məhəmməd vəziyyəti belə görəndə zurnanı xanın oğlunun əlindən qapdı. Ərköyün böyümüş xan oğluna bundan böyük təhqir ola bilməzdi. O dəqiqə gözləri doldu. Pillələri yeyin-yeyin çıxaraq atasının yanında özünü yerə vurdu. Ömründə, bəlkə də, oğlunu ilk dəfə bu halda görən xan əl-ayağa düşdü:

      – Sənə nə oldu? Sənə nə oldu?

      – Kəndxudanın oğulları… – deyə boğula-boğula danışan uşaq sözünün ardını gətirə bilmədi.

      – Kəndxudanın oğulları səni vurdu? – deyə xan gözlərini qulluqçuya ağartdı. Sonra hirslə yerindən qalxıb kəndxudaya tərəf irəlilədi. Heç bir şeydən xəbəri olmayan kəndxuda dəhlizdə ləzzətlə çay içirdi.

      – Axmaq oğlu, axmaq, bu nə cür qoduq böyütməkdir?! Uşaqların Əlixan ağanı döyüblər…

      Bundan sonra qulluqçular da kəndxudanın başına yumruq yağdırdılar.

      – Baba, vallah mənim qoduqlarım kənddədir, – deyə kəndxuda yalvarıb-yaxarmağa başladı. Lakin qulluqçular onun sözlərinə əhəmiyyət verməyib vurmağa davam edirdilər. Axırda xanın oğlu məsələni açıb söylədi. Dedi ki, kəndxudanın uşaqlarında olan zurnanı istəyir.

      Xan tez nökərlərini çağırdı.

      – Tez gedib o qoduqlardan zurnanı alıb gətirin!

      Nökərlərdən biri hamıdan tez həyət qapısına tərəf qaçdı.

      Bu zaman Məhəmmədlə Qasımağa xanlıqdan çıxıb evlərinə doğru yola düzəlmişdilər. Nökər gəlib onlara yetişdi. Uşaqların qabağını kəsərək soruşdu:

      – Siz bayaq xanlıqda idiniz?

      Məhəmmədlə Qasımağa bir-birinin üzünə baxdılar. Məhəmməd yavaşdan dedi:

      – Oradaydıq, nə olsun?

      – O çalınan şeyi Əlixandan alıb qaçırdan hansınızdır?

      – Zurna mənimdir, vermirəm! Ağam Urusiyyətdən göndərib, vermirəm!

      Nökər Məhəmmədi itələyib yerə yıxdı, zurnanı onun əlindən aldı. Sonra isə «Ağam Urusiyyətdən göndərib» – deyə onu yamsıladı. – Ağan qələt eləyib!

      Məhəmməd yerdən qalxınca nökər iti addımlarla oradan uzaqlaşdı. O, Qasımağa ilə birlikdə nökərin ardınca götürüldü və xanın həyətinə gəldi.

      Bir qədər sonra xan oğlunun pəncərə qabağında oturub zurnanı çalmağa başlaması Məhəmmədlə Qasımağanı hövsələdən çıxardı. Onlar xanın adamlarını söyməyə başladılar. Xan nökərlərinə əmr etdi ki, uşaqların qulaqlarından tutub həyətdən eşiyə atsınlar…

      …Günlər ötüb keçir, o hadisəni heç bir şey Məhəmmədin xatirəsindən silə bilmirdi.

1

Lələ – keçmişdə kübar və varlı ailələrdə uşağın tərbiyəsi ilə məşğul olan adam