Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания

у булды.

      Биләгәне кол булды,

      Әйдәгәне мал булды.

      Сарай дигән каласы,

      Сиксән күчә[2] арасы,

      Сары мәрмәр Алтын Таш[3]

      Сигез йортка дан булды,

      Аларда дан булмады.

      Суна[4] тибеп каз алган

      Кара лачын Төкле Аяк —

      Ау лачыны бар иде,

      Тугыз йортка дан булды.

      Азамат ир Туктамыш —

      Акбүз аты астында,

      Лачыны ияр кашында,

      Чирүле күлдә кош чөеп,[5]

      Дәүран сөргән хан булды.

      Ул дәрья да бу дәрья[6],

      Ул дәрьядан Сырдәрья,

      Сырдәрьядан Сәмәрканд,

      Сәмәркандта утырган

      Әмир Бырлас Шаһ Тимер[7]

      Туктамышка хат бирде.

      Ул хатында бу диде:

      «Җаектан ашу Ак Түбә[8],

      Иделдән ашу Күк Түбә,

      Күк Түбәдә ак сарай;

      Анда утырган Туктамыш —

      Ул Туктамыш син булсаң,

      Курымны[9] эчкән син булсаң,

      Сине баккан мин булсам,

      Тугрына[10] кунган Төкле Аяк

      Тугыз йортка дан булса,

      Аны миңа тапшыргыл».

      Туктамыштай олы хан,

      Укыган соң бу хатны,

      Уңына торып бер бакты,

      Сулына торып бер бакты,

      Эченә суык боз төште —

      Туң тимердәй күк булды,

      Эченә кызу ут төште —

      Сум[11] тимердәй кызарды.

      Кызарган соң ут булды,

      Аннан да үтеп ак булды.

      Азамат ир Туктамыш

      Анда җавап хат бирде,

      Ул хатында бу диде:

      «Ул дәрья да бу дәрья,

      Ул дәрьядан Сырдәрья.

      Сырдәрьядан Сәмәрканд;

      Сәмәркандта утырган

      Аягы чонтык[12] Шаһ Тимер

      Әмир Бырлас син булсаң;

      Аргы атасы Чыңгыз хан,

      Бирге атасы Туйгуҗа,

      Аннан туган Туктамыш —

      Ул Туктамыш мин булсам;

      Күк Түбәдә ак сарай,

      Анда утырган хан булсам,

      Ил булганга ил булсам,

      Яу булганга яу булсам;

      Кара лачын Төкле Аяк

      Сиңа булмас, Шаһ Тимер!

      Тугыз йортка дан булган,

      Кара лачын ау кошым

      Сиңа булмас, Шаһ Тимер!

      Аннан кала Бүз тойгын[13] —

      Ул да булмас, Шаһ Тимер!

      И Шаһ Тимер, Шаһ Тимер,

      Тешең җитсә, таш кимер!

      Сигез йортка сыймадың,

      Тугыз йортны куймадың,

      Сычкан типкән бидаяк[14]

      Сиңа булсын, Шаһ Тимер!»

      Хат бөтелде[15], сүз бетте.

      Ай бетте дә көн бетте.

      Ел артыннан яз килде,

      Чирүле күлгә кош килде,

      Күгәл[16] белән каз килде.

      Оя баскан Төкле Аяк —

      Ул да бала чыгарды.

      Кош чөюгә мәл килде.

      Ау кошларын караган

      Котлыкыя[17] би[18] иде.

      Азамат ир Туктамыш

      Аны үзенә чакыртты:

      «Әй Котлыкам, кил, – диде. –

      Тугыз йортка дан булган,

      Оя баскан Төкле Аяк

      Ике бала чыгарса,

      Икесен бер сынап күрәем,

      Аны миңа бир», – диде.

      Котлыкыя би килде.

      Кыл ефәк бау муйнында –

      Ике бер тиң бала кош,

      Икесе дә кулында;

      Ул кошларны биргәндә,

      Туктамыш хан алмады,

      Бер артык күз салмады.

      – Әй Котлыка би, – диде.—

      Болгар белән Сарайда

      Мин Туктамыш хан икән,

      Тугрыма кунган Төкле Аяк

      Тугыз йортка дан икән,

      Аны баккан син икән,

      Аны көткән мин икән,

      Аннан

2

Күчә – урам.

3

Алтын Таш – Сарай шәһәрендәге хан бистәсе.

4

Суна – кыр үрдәгенең сирәк очрый торган бер төре.

5

Кош чөю – өйрәтелгән ау кошлары белән җәнлек аулау, кошны кулдан чөеп җибәрү.

6

Ул дәрья дигәне – Җаек, бу дәрья дигәне – Идел, ягъни Иделдән ары – Җаек, Җаектан ары – Сырдәрья дигән сүз.

7

Әмир Бырлас Шаһ Тимер – Аксак Тимер (Тимерләнк, Тимерлан, Тимур, 1336–1405), Ур-та Азия дәүләт эшлеклесе, полководец, 1370 елдан – әмир, чыгышы белән Бырлас ыруын-нан. Башкаласы Сәмәрканд булган дәүләт төзегән, Алтын Урданы тар-мар иткән, Иранга, Кавказ артына, Һиндстанга, Кече Азиягә һ.б. талау походлары ясаган.

8

Ак Түбә – елга һәм түбә исеме. Алтын Урда чорында Иделдән алып Сырдәрьягача булган җирләр Ак Түбә һәм Ак Урда дип йөртелгән.

9

Кур – кымыз ачыткысы, кымыз төбе.

10

Тугры – кош кундыра торган агач. Бу сүзнең «тур, тургач» рәвешендә әйтелеше дә очрый.

11

Сум яки сом – саф, катнаштырылмаган. Сум акча, сум ит кебек сүзләрдә дә очрый.

12

Чонтык – кыска, җитешмәгән. Аксаклыгыннан көлү. Аллегорик мәгънәсе – «хан булырга синең нәселең затсыз, артымнан җитәргә аягың кыска».

13

Бүз тойгын – ак карчыганың бер төре, Туктамыш ханның икенче дәрәҗәдәге ау кошы.

14

Бидаяк – карчыганың бер төре.

15

Бөтелү – язылу.

16

Күгәл – кыр үрдәгенең бер төре.

17

Котлыкыя – тарихчыларның күпчелеге күрсәтүенчә, ак мангыт ыруыннан булган. Мангыт кабиләсенең бер өлеше башлыклары Нугай мирза исемен алып, нугай дип аталып киткән.

18

Би – аксөяк, феодал.