Wit terroriste. Albert Blake

die Engelse pers dat almal wat teen die oorlogspoging gekant was, ’n klomp Nazi’s is wat hul kamerade se lewe in gevaar stel.

      Die soldate het ’n verkeerde dag vir die onluste gekies. Wat hulle nie besef het nie, was dat duisende OB-lede, onder wie heelparty Stormjaers, die Saterdag in Springs saamgetrek het om na Van Rensburg te luister. Dit sou ’n enkele bevel van Van Rensburg verg om die groot groep OB-lede na die Johannesburgse middestad te laat opruk. Hy het wyslik besluit om dit nie te doen nie en daardeur waarskynlik ’n groot tragedie afgeweer. Hy het self ’n vuishou in die gesig gekry toe hy hom deur die skare na die OB-hoofkwartier gehaas het. Daar het hy ternouernood aan die dood ontkom toe ’n koeël enkele sentimeters van hom teen ’n vensterkosyn vasgeslaan het.

      Die OB het hom ná die onluste daarop beroem dat sy lede se dissipline en gehoorsaamheid ’n bloedbad voorkom het. Onder oorlogsgesindes en in die Engelse pers is die polisie heftig van oormatige geweld teen die soldate beskuldig. Die polisie het inderwaarheid skouer aan skouer met die OB-lede die soldate se aanvalle afgeweer.

      Die ongevalle van dié onluste is die hoogste in die geskiedenis van wit-teen-wit-oproer. Volgens sommige weergawes is tot 200 soldate en burgerlikes beseer. Een soldaat, kpl. S. Gilham (22), het drie dae later aan sy beserings beswyk. Minstens 68 polisiemanne is beseer, die helfte van hulle ernstig.

      Hofsake en kommissies van ondersoek het gevolg, wat niemand uiteindelik tevrede sou stel nie. Vyftien konstabels het in die magistraatshof verskyn op aanklag van openbare geweldpleging, maar is onskuldig bevind nadat die getuienis teen hulle as blatante leuens bevind is. Die regering het ’n formele kommissie van ondersoek onder voorsitterskap van die Johannesburgse hoofmagistraat, S.H. Elliot, ingestel. Hoewel die polisie kwytgeskeld is van aandadigheid aan die onrus, is bevind dat sekere polisiemanne sonder rooi lussies meer geweld gebruik het as wat nodig was. Die hofsaak en die ondersoek het die geweldige partydigheid en onversoenbare verskille herbeklemtoon.33

      Sowel Afrikaanse as Engelse koerante het met weinig takt oor die onluste berig en bygedra om gemoedere net verder op te sweep. Die Engelse koerante het gal gebraak oor die polisie se partydigheid, maar die straatboefagtigheid van die soldate en die opswepende skare misgekyk, nes die feit dat die soldate nie vroegtydig tot hul basisse beperk is nie en hul offisiere die wanorde toegelaat het. Die Afrikaanse koerante was stil oor die oormatige gebruik van geweld teen die soldate.34

      Soos dikwels in sulke gevalle, het albei partye hulle skuldig gemaak aan erge provokasie en barbaarse optrede. Die abnormale oorlogstoestande het ’n kultuur van geweld in Suid-Afrika gevestig. Emosies was koorshoogte, wat tot grootskaalse uitbarstings sou lei. Daar was ’n aanvoelbare haat tussen die oorlogsgesindes en anti-oorlogsgesindes en haat is ’n emosie wat die mens versteur.

      In ’n daad van loutere stommiteit is ’n bidpouse op inisiatief van die Kaapstadse burgemeester ingestel: Voetgangers in die middestad moes ná die kanonskoot om 12:00 smiddags twee minute lank stilstaan en bid vir ’n oorwinning van die Geallieerde magte.

      Diegene wat geweier het om dit te doen, het die gevaar geloop om deur soldate en matrose toegetakel te word, “to be completely and deservedly beaten up”, soos wraaksugtige oorlogsgesindes dit destyds gestel het. Onder anti-oorlogsgesinde Stellenbosse studente het dié leuse ontstaan: “Moenie keer nie, slaan eerste.”35 In een so ’n geveg het ’n student sy sig verloor en hy kon nie verder studeer nie.36

      ’n Groep studente het vroeg die Saterdagoggend van 27 Julie 1940 per motor en trein na Kaapstad gereis om die bidpouse te gaan uittart. Hulle was terdeë daarvan bewus dat moeilikheid gaan volg. Matrose en soldate het van hul planne gehoor en vir hulle gewag. ’n Woeste geveg het in Adderleystraat uitgebreek, wat die polisie met moeite tot bedaring kon bring. Wat daarna gevolg het, sou dekades lank gevolge vir rasseverhoudinge in Stellenbosch hê.

      Die studente het dieselfde aand by Senitzky se kafee regoor die huidige stadsaal saamgedrom om die koerante met berigte oor die bakleiery te kry. ’n Onbenullige relletjie tussen ’n bruin man en ’n student by die kafee het in rassegeweld ontaard. Die opgesweepte studente het daarna amok gemaak in ’n bruin woonbuurt. Volgens Hermann Giliomee en Gustav Hendrich was die onluste “’n voorafwaarskuwing van die strukturele geweld van apartheid wat ’n dekade later sou volg”.37 In Port Elizabeth het die stadsraad vinnig gereageer en wyslik die “bidpouse” afgeskaf.38

      Die oorlog het gekompliseerde emosies onder Afrikaners ontketen en bevestig dat hulle nie ’n homogene groep is nie. Dit was nie net ’n stryd van OB-Afrikaners teen Engelssprekende oorlogsgesindes en Afrikaner-Natte nie, maar ook teen Afrikaanse lede van die Verenigde Party – die sogenaamde Bloedsappe.

      Die Bloedsappe is ’n verskynsel wat weinig te doen gehad het met ’n verskil in ideologiese beginsels. Daar was by hulle ’n onvermoë om die beginsel te skei van die persoon wat dit vasgelê het. Hulle het blindelings agter leiers soos Louis Botha en Jan Smuts aangeloop. In gewese OB-lede en Stormjaers se herinneringe word met minagting na hulle verwys, onder meer omdat hulle as navolgers van Smuts die oorlogspoging goedgesind was. Vir die OB en die nasionaliste was die Bloedsappe as’t ware vyande van die Afrikaner-volk.39 Die weersin is aangehelp deur sekere Bloedsappe wat by die Waarheidslegioen aangesluit het.

      Die Waarheidslegioen was ’n soort stut-organisasie wat van regeringskant geïnisieer is om ’n ondersteuningsrol in die oorlogspoging te vervul. In Afrikaans is spottenderwys na die lede as “Waarheidsridders” of “Kakieridders” verwys. OB-Afrikaners het ’n geweldige weersin ontwikkel in die organisasie, wat volgens hulle uitsluitlik daar was om op anti-oorlogsgesindes te spioeneer en nuus na die polisie aan te dra. Baie Afrikaners is inderdaad as gevolg van die nuusdraery geïnterneer. Veral in die staatsdiens en spoorweë is baie gruwelike onregte gepleeg. As jong Nasionalis het Ben Schoeman hulle in die parlement as die “betaalde lafaards” van Jan Smuts uitgekryt.40 Die Waarheidslegioen het onder gewelddadige vergeldingsoptrede van die Stormjaers en Terreurgroeplede deurgeloop.

      Na raming het ’n beduidende 30% van Afrikaners in die 1943-verkiesing vir Smuts se Verenigde Party gestem. Dit is verder insiggewend dat ongeveer 35% van die soldate wat oorlogsdiens verrig het, Afrikaners was.41 As ’n groep was die Afrikaners allermins eendragtig teen die oorlog gekant. Van die Afrikaanse soldate was egter nie noodwendig deurwinterde Sappe nie. Daar was Afrikaners wat uit nood en vir die avontuur gaan veg het. Met die uitslag van die 1948-verkiesing sou dit duideliker aan die lig kom.

      ’n Kultuur om die soldate uit die Tweede Wêreldoorlog te gedenk is nooit onder Afrikaners gevestig nie. Anders as by baie Engelse skole, sal daar tevergeefs in die sale en gange van die ouer tradisionele Afrikaanse skole na panele met die name van gesneuwelde oudleerlinge gesoek word. Daardie gesneuweldes was gou vergete onder Afrikaners.

      In hul herinneringe is die Stormjaers en Terreurgroeplede dit eens dat die terreurveldtog ’n reaksie op provokasie was. Die oorsake van die terreurveldtog is egter veel meer kompleks en provokasie het van albei kante gekom. Die onstuimige toestande het egter ’n gunstige klimaat geskep vir die opwelling van wilde en irrasionele nasionalisme wat inslag gevind het by ’n groep militante Afrikaners wat radikale optrede as geregverdig beskou het.

      Dit was nou ’n oorlog in ’n oorlog.

      4

      __________

      Noodregulasies, die “third degree” en internerings

      John Vorster en Steve Biko het ’n ironiese verbintenis met mekaar. Albei is sonder verhoor en soms in eensame opsluiting aangehou. Albei was tydens hul aanhouding op ’n eetstaking en hulle is in dieselfde selle by die Baakensstraat-polisiekantoor in Port Elizabeth aangehou – die apartheidserapremier 35 jaar voor die Swartbewussynsleier.1

      Aanhouding sonder verhoor was bykans ’n halfeeu lank deel van die Suid-Afrikaanse regsproses. Die Nasionale Party-regering het in die apartheidsjare nie geskroom om mense sonder verhoor aan te hou nie. Die oorgrote meerderheid van hulle was swart mense met bevrydingstrewes wat van ondermynende bedrywighede verdink is. Die Smuts-regering het dit ook tydens die Tweede Wêreldoorlog gedoen, en aan die ontvangkant was Afrikaners wat teen die oorlogspoging gekant was en ’n republikeinse droom nagestreef het.

      Brian Bunting skryf