Die sneeuslaper. Marlene van Niekerk

digter dit vandag sal waag oor Robert Mugabe nie. Jy het ’n lui tong, Olwagen. Jy is ’n simptoom van wat aangaan met progressiewe intellektuele in hierdie land. Polities korrekte pose aan die een kant en ontvlugtingsgedrag aan die ander kant. Get a life, sou ek sê.

      Hy het my bly aankyk met daardie brandende blik van hom, maar ek het nie teruggekyk nie, ek het nie tyd vir dié soort gedrag by studente nie.

      Wees eerlik, het ek gesê, hoe wil jy vandag in hierdie land ’n sypaadjieantropoloog op enigsins interessante sypaadjies wees sonder ’n gewapende lyfwag aan jou sy?

      En toe ek geen reaksie kry nie: Jou soort is voëlvry verklaar in hierdie land, het ek gesê, daar is altyd iemand wat ’n strikdas nodig het by ’n varkslagtery.

      Ek het opgestaan daar agter my lessenaar. Hy moes my mooi verstaan. Ek wou geen ruimte laat vir misverstand nie.

      Meneer Olwagen, het ek gesê, wil jy weet wat ek sien as ek na jou kyk? Ek sien iemand wat homself wil verban na die grammadoelas, ja, sommer heeltemal anderkant die buiteveld nog, alwaar hy in die skone natuur ’n argitek van die verhewigde oomblik wil wees, ’n beeldhouer in die amber van woorde. Jy wil ’n mensdier word in jou taal, soos wat ’n muskeljaatkat homself is in die ruigte. Alte fraai, hoor. Ek sien jou dictum, dit staan geskryf regoor jou imposante voorkop: Die enigste subversiewe daad wat oorgebly het in ’n vervlakte gebrutaliseerde samelewing is die kultivering van die intieme ongerief van die liriek. Waar of onwaar? Of sou jy jou escapistiese verlangens anders formuleer?

      Ek kon sien dat hy dit moeilik gehad het. Maar eerlik, watter dosent het nog nooit ’n student ontstel nie? Nie dat mens dit so bedoel nie, maar mens kan niks daaraan doen as ’n leerling jou as verpletterend ervaar nie. Hoe dit ook al sy, dis nie hoe ’n leraar behoort op te tree nie. Ek het na die tyd by ’n kollega te rade gegaan oor die voorval en hy het my daaraan herinner dat Kasper ’n kliënt is van ’n korporatiewe instansie, en dat ek hom voortaan as niks meer en as niks minder as dit moet behandel nie. Ek was sy kennisvennoot. As hy nie sy kursus wou voltooi nie, moes ek hom los, dis al, dis sy keuse, solank hy betaal vir dienste gelewer.

      *

      Waar was ek? Ek is die draad kwyt. O ja, ek was by die onsin, by die onsingedigte wat Olwagen opgeskryf het in die koggelboek. Tohoe wa bohoe. Die woes en die leeg.

      Ek was by die derde posstuk, die sand in die koevert. Dwarsrivier. Ek het my atlas uitgehaal en inderdaad, daar was dit, geen allegoriese naam nie, werklik Dwarsrivier in die Sederberge, ’n plaas wat aan die Nieuwoudt-clan behoort, naaste poskantoor Clanwilliam. Ek het die skoppie en besem gevat en na buite gegaan en die sand van die tuinpad af gaan opvee en dit weer in die koevert gegooi. Vir die doeleindes van hierdie lesing het ek dit vir u hier in hierdie sandloper gesit.

      U verstaan die situasie. Kasper se brief uit die hospitaal was niks minder nie as ’n gebruiksaanwysing. Elke keer moes ek na hierdie brief terugkeer ten einde sin te maak van sy daaropvolgende pakkies. Was ek gestrik in die wraakplan van ’n verontregte? Of was ek gevang deur ’n sterk verhaal? U sien, ek het die hele storie van die swanefluisteraar nog steeds nie geglo nie. U kyk my aan? U vra op watter punt sou ’n mens begin dink dat so ’n storie hoegenaamd die waarheid kon wees? Dat Kasper niks versin het nie? Dat die hele swaanbefluisteringsgedoe alles woord vir woord presies so gebeur het?

      Daar het ek by my kombuistafel gesit en die een na die ander koppie koffie gedrink terwyl ek Kasper se digbeskrewe bladsye omgeblaai het. Daar was ’n tandetrekkery op bladsy vyftig. Miskien had die man las van sy gebit, skryf Kasper, miskien was dit waarom hy nie wou praat nie. En toe vat hy sy loseerder na die tandarts, waar dieselfde dag nog drie tande getrek is en etlike stopsels toegedien is. En dan volg die gedeelte van die brief waar ek begin dink het dat my student inderdaad iets heel geks meegemaak het. Onwaarskynlike dinge gebeur, soos ons almal weet, veel eerder in die werklikheid as in stories.

      In die nag ná die dag van die tandetrekkery, op 20 Januarie, het ek wakker geword van ’n trek in my nek. Die swanefluisteraar was voor die oop venster in sy slaapklere, sy arms in die lug. Ek het agter sy rug teen die trap afgesluip na buite. Op die grag voor my woning was daar, glo dit as u wil, nie een of twee nie, maar tientalle swane, honderde van hulle, die hele Geldersekade vol, kopspelend, kwispelend – die nekke buigend, strekkend, krommend, ’n soort skrif waarvan die wit kursiewe begin dans het in die swart ink van die grag. Van onder die brug het hulle aangeswem gekom, uit die Oosterdok het hulle aangeswerm, die lug lewend van die woergeluid van vlerke. Met hulle lang nekke in remstand het hulle klappend en spattend tussen die ander in geland. Verbysterend was dit, die steeds voller wordende vergadering van stingelende nekke, die vlerkpluime koninklik opgeset in ’n massale nagtelike pronk, die hele kadewater in beroering onder die blou ligte van die hyskrane van Liebherr. So moet dit gelyk het toe die gode die swane bymekaargejaag het om die slee van Orfeus te trek.

      Professor, vra hy my hier tussen hakies, wat is tog die Afrikaans vir “a drift of swans”? ’n Drifsel, ’n swade, ’n drom? ’n Smagting, ’n sonde, ’n skande van swane?

      Ek het nie weer teruggegaan na die woonstel daardie nag nie, skryf hy, ek het rondgedool in die stad, te verstom oor die swanespektakel, al my twyfels, al my voorbehoude oor hierdie swerwer summier uitgewis. Hy was ’n genie. Outisties miskien, op die manier van Rain Man, maar ’n genie. Het u dit ooit gesien? Die film met Dustin Hoffman in die hoofrol? Ek moes ’n ander houding teenoor hom vind. Maar wat moes dit wees? As vakleerling kon hy my nie aanneem nie. Ook nie as skribent van sy fluisteringe nie. En nee, ek het verstaan ek was ook nie sy redder of sy tolk nie. En ook nie sy minnaar nie, al sou dit ’n mooi einde gewees het vir my verhaal.

      Teen sesuur daardie oggend, moeg en koud en honger, het ek uiteindelik geweet wat ek moes doen. Waarom het dit my so lank gevat om dit te verstaan? Ek moes teruggaan na die woonstel en die ketel aansit. Om kwart voor sewe moes ek aan sy deur klop, die gordyne ooptrek en hom wakker skud aan sy skouer soos wat ek elke oggend van die verbye twee en ’n half maande gedoen het. Ek moes langs sy bed op die stoel gaan sit en in die slaperige stilte saam met hom koffie drink, terwyl ons luister hoe die stad ontwaak, die skuur van treinwiele op die spore, die toeter in die Oosterdok wat die werkdag aankondig. So moes ons daar sit, terwyl die oggendgloor die kamer vul en ’n enkele mossie in die dakgeut begin tjilp, wagtend op die stadsklokke om seweuur te slaan, altyd eerste die Oude Kerk op die Walle, en dan, na twee slae, die Zuiderkerk en dan pas die nabye galme uit die Sint Nicolaaskerk, waarvan die donker rugvinne stadig voor ons oë ingeteken word deur die lig. En dan sou ek oor my gesig voel of ek moet skeer, en uit die hoek van my oog gewaar dat hy dit ook doen, met ’n nouliks hoorbare raspergeluid. En dit alles, het ek geweet, sou ek daardie oggend vir die eerste keer kon doen sonder wroeging, omdat ek verstaan het dat ek na alles, en ten spyte van die vreemde vermoëns waaroor hy beskik het, gewoon sy vriend geword het, hierdie sonderlinge man se vriend, professor, is dit te veel gevra?

      Wel geagte toehoorders, ek kan nie van u verwag dat u na die aanhoor van slegs enkele uittreksels uit hierdie brief my ontroering by hierdie passasie moet deel nie. Daar aan my kombuistafel het ek toe sonder twyfel geweet hierdie storie is waar.

      Waar en skrynend. Want toe Kasper daardie oggend met sy nuut verworwe insig aankom in die woonstel was dit te laat: sy vriend was weg, skoonveldweg, touleer en al. En nog is dit het einde niet. Bladsy drie en sestig.

      Verslae was hy, skryf Kasper, volledig verslae en ontdaan. Net toe hy uiteindelik verstaan het wat belangrik was aan die swanefluisteraar – nie sy Orfiese kunste nie, maar sy doodgewone lyflike teenwoordigheid as ’n huismaat – toe verdwyn hy. Weg, spoorloos weg. Dae aaneen soek Kasper na hom, die ganse swaneroete langs. Al die nagskuilings loop hy na, by al die welsynsverenigings doen hy navraag. Elke Daklose Krant-verkoper vra hy: Heeft u een man gezien met wit haar en een touwladder? Die hele stad strooi hy vol biljette met die opskrif: Vriend Vermist.

      En so, in die soektog na sy vriend, word Kasper self ’n swerwer. Dag en nag, in wind en reën, loop hy rond in die verslete jas, in die stewels van die swane-fluisteraar. En hier kom dan pragtige beskrywings van Amsterdam, die weerkaatsings, die gewels, die iepe, die trams, altyd met die gedagte: ek soek nie meer na inspirasie of skrywerlike vervulling nie, ek soek na my vriend, en elke straathoek en elke weerkaatsing en elke brug spreek van my gemis. Kasper skryf, en hier dans die engele, hier word