Herezje i prawdy. Stanisław Cat-Mackiewicz

zasada feudalna polega na tym, że człowiek niezależnie od tego, czy jest panem, czy czynszownikiem-chłopem, nie posiada ziemi inaczej niż na podstawie koncesji i usług, które zobowiązany jest wypełniać w stosunku do tego, kto mu koncesji udziela.

      Lenno od beneficjum tym się różni, że jest dziedziczne. Syn wasala dopuszczony jest do hołdu suzerenowi w razie śmierci ojca. Ta dziedziczność lenna uniezależniła wasala od jego suzerena w sposób daleko większy niż to było w stosunku duchownego użytkownika beneficjum do jego kościelnych przełożonych.

W ten sposób na wszystkich stopniach drabiny feudalnej każdy jest jednocześnie suzerenem i uzależnionym². Suzerenem nad swoim lennem, w którego obrębie mieszkają ludzie od niego zależni – uzależnionym od swego suzerena bezpośredniego, w stosunku do którego obciążają go powinności feudalne.

VI

      Cały system feudalny dążył do „królestwa Bożego na ziemi” – dążył bezskutecznie. Aby zrozumieć ideały ustroju feudalnego, należy przeczytać rozprawę Dantego De monarchia, napisaną w początkach XIV wieku. Wiek ten jest co prawda już końcem średniowiecza i początkiem likwidacji ustroju feudalnego, ale piórem Dantego porusza jeszcze miłość tego uniwersalizmu politycznego, do którego dążył feudalizm i którego nie osiągnął.

      Ideał feudalizmu wyrażał się bowiem w dwóch dążeniach: aby każdy miał swoje prawa, których nikomu nie wolno było przekroczyć, i aby hierarchia miała charakter uniwersalny, zwężając się ku górze, na samym szczycie mając władzę papieża i cesarza.

      Raz jeszcze powtórzę zdanie prof. Pirenne’a, że walka instytucji feudalnych, takich czy innych, z papieżem, że walka cesarza z papieżem nie była walką pomiędzy władzą świecką a duchowną, lecz wewnętrzną walką w Kościele.

      Także Dante w swojej De monarchia, jak to podkreśla w swej znakomitej pracy o Dantem prof. Kalikst Morawski, uważał, że do papieża należy życie nadprzyrodzone człowieka i w tej dziedzinie należy go słuchać, natomiast życiem doczesnym człowieka powinien zajmować się cesarz, a papież nie powinien cesarzowi pracy utrudniać.

      Odczytywać te teorie Dantego powinniśmy z uwzględnieniem klimatu średniowiecznego. W tych czasach życie wieczne, pozagrobowe, czyli wszystkie czynniki nadprzyrodzone, ogromne miały znaczenie, i Dante, oddając tę dziedzinę papieżowi, bynajmniej jego roli nie pomniejsza, a tylko ją uświęca. Intencje Dantego związane są z jego przekonaniem, że sprawy nadprzyrodzone są tak wielkie, skomplikowane i liczne, że papież, zajmując się nimi i wyłącznie nimi, i tak ma dużo do roboty.

      Natomiast cesarz winien mieć zapewnione posłuszeństwo królów i książąt, aby móc kierować polityką w celach chrześcijańskich. Na przykład krucjaty winny być poddane kierownictwu cesarza, a nie papieża.

      Podobne pojęcie o władzy duchownej i świeckiej widzimy w świecie muzułmańskim. Tam kalif jest także zastępcą proroka, nawet taki jest źródłosłów tego tytułu. Ale muzułmanie byli praktyczniejsi, ich kalif był jednocześnie władcą świeckim, był władzą dziedziczną, od nikogo niezależną, i stąd instytucja ta trwała bardzo długo, bez takich kryzysów, które osłabiały w katolicyzmie dualizm władzy papieża i cesarza. Toteż kalifat przetrwał aż do wieku XX i został zlikwidowany dopiero przez Kemala, przez co zresztą Kemal pozbawił Turcję duchownego przewodnictwa w świecie muzułmańskim, ułatwił rolę dzisiejszemu Naserowi.

      Natomiast sformułowany przez Dantego ideał feudalizmu nigdy zrealizowany nie został. Nigdy tak nie było, aby papież jako krzyż i cesarz jako miecz – panowali nad całym katolickim światem. Może najbliżej jesteśmy tego ideału za czasów Karola Wielkiego – Charlemagne, około roku 800. Potem już nigdy. Papieże i cesarze walczą z sobą przez cały czas obu cesarskich dynastii wcześniejszego średniowiecza. Była Canossa, czyli upokorzenie się cesarza przed papieżem, były jednak liczne wypadki wprowadzania na tron papieski kandydatów cesarza i oddziaływanie ze strony cesarza na politykę papieską. Całkowita harmonia nie dała się już nigdy osiągnąć, przynajmniej za czasów, kiedy współdziałanie papieża z cesarzem mogło wytworzyć uniwersalizm władzy nad feudalną Europą.

„Cesarz rzymski narodu niemieckiego” – tak brzmiał tytuł³. Właściwie jednak za czasów, kiedy cesarstwo odgrywa wielką rolę, było ono bardziej włoskie niż niemieckie. Jest to rzecz zrozumiała, Niemcy nie potrafiły dać Europie stolicy. Rzym był nadal tą stolicą. Najazdy barbarzyńców zniszczyły Rzym, ale go geograficznie nie przeniosły. Toteż każda władza uniwersalna musiała być oparta o Rzym.

      Bitwa pod Bouvines w 1214 roku przekreśla uniwersalną władzę cesarską. W bitwie tej król francuski Filip August zwycięża wojska cesarza Ottona IV i króla Anglii Jana bez Ziemi. Bitwa pod Bouvines to wielka data w historii średniowiecza. Francja uzyskała w niej rangę pierwszego państwa w Europie, zapewniło to także innym królestwom swobodę w stosunku do władzy cesarskiej, ale papież reprezentował nadal uniwersalną zwierzchność. Dante pisał swoje De monarchia prawie 100 lat po bitwie pod Bouvines, ale pisał je pod kątem stosunków panujących we Florencji i mniej więcej w całych Włoszech. We Włoszech istotnie jeszcze w XIV wieku mogło być aktualne odrodzenie władzy cesarskiej, ale nigdzie już poza tym w Europie. Zresztą zaczęła się już „babilońska niewola papieży”, czyli przeniesienie siedziby biskupa rzymskiego do Awinionu i poddanie go politycznym wpływom króla Francji. Filip August w początkach wieku XIII rozbił cesarza, jego następca, Filip Piękny, w XIV wieku uzależni od siebie papieża.

      W średniowieczu wiele było rzeczy złych, chociaż to, co było najgorsze, owo zakańczanie dyskusji intelektualnych przez stos ognia, nie jest specjalnością średniowiecza. Tyrania w stosunku do ludzkiej myśli w historii późniejszej będzie jeszcze bardziej intensywna, mordercza, zbrodnicza. Nad pewnymi ideałami średniowiecza należałoby się zastanowić. Parcelacja suwerenności państwowej jest bardzo interesująca. Pourquoi pas? [Dlaczegóż by nie?] – jak mówili feudalni rycerze. Dlaczego nie można by dzisiaj marzyć, aby pewne instytucje zostały i w naszych czasach wyjęte spod działania zasady państwowej suwerenności, która przecież w XX wieku na zbyt wiele rzeczy sobie pozwala. Dlaczegóż by nie można sobie wyobrazić jakiegoś międzynarodowego związku uniwersytetów, który by samodzielnie i bez kontroli państw działał w sprawach wyższych uczelni, chociażby tych, które reprezentują nauki humanistyczne. Bądźmy jeszcze bardziej odważni: dlaczegóż by nie można sobie wyobrazić trybunałów, wyodrębnionych spod władzy państwowej, orzekających na podstawie ustaw państwowych, lecz przy zagwarantowaniu całkowitej niezależności sądownictwa, zrzeszonych w międzynarodową korporację sędziów. Mamy ONZ, jako zaczątek władzy, która by rozstrzygała spory między państwami, celem uniknięcia wojen. Niestety egzekutywa ONZ jest jeszcze wiele razy słabsza od egzekutywy średniowiecznej władzy papiesko-cesarskiej.

VII

      Gérard de Nerval wygłosił zdanie:

      „Znajomość herbów to klucz do historii średniowiecznej Francji”.

      Średniowiecze urodziło się z połączenia Rzymu z lasami Galii i Germanii. Instytucja szlachty jest najbardziej dla średniowiecza charakterystyczna.

      Syn szlachecki w wieku lat siedmiu był odbierany kobietom i zaczynał pełnić posługi rycerskie. Potem stawał się giermkiem, później był pasowany na rycerza. Widzieliśmy podobne gradacje u rzemieślników: uczeń, czeladnik, wyzwolenie na mistrza. Tylko tu było wszystko bardziej uduchowione. Przed pasowaniem trzeba było leżeć w kaplicy krzyżem przez całą noc, obowiązywał także post i modlitwa. Rycerz składał przysięgę na wierność suzerenowi, na wykonywanie obowiązków, wśród których