Kiçik qəhrəman. Abdulla Şaiq

nadir bir müəllimlik xüsusiyyəti vardı. O, hər tələbənin qəlbinə nüfuz etməyi bacarırdı. O, öz tələbələrinin hansı ailədə nə kimi şəraitdə yaşadıqlarını yaxından öyrənir və hər tələbəyə onun xasiyyətinə görə yanaşmağı bacarırdı. O, həm də çox tələbkar bir müəllim idi… Demək olar ki, ədəbiyyatı bizə çox sevdirənlərdən, ədəbi zövqümüzü tərbiyə edənlərdən biri sevimli ədibimiz Abdulla Şaiq olmuşdur,”

– Süleyman Rüstəm, Xalq şairi

      “Doğma Vətən torpağına, zəhmətkeş insanlara, Azərbaycanın zəngin təbiətinə sonsuz məhəbbət aşılayan Abdulla Şaiqin uşaq şeirləri qəlbimizdəki Şaiq guşəsinin heç vaxt unudulmaz, ən cazibədar xatirələrindən biridir. Zaman keçdikcə bu guşə təzə-təzə lirik şeir, hekayə, poema, povest, roman və pyeslərlə daha da zənginləşmiş, qəlb sahiblərini də uca bəşəri ideallar, zərif insani hisslər və yüksək duyğularla zənginləşdirmişdir,”

– Bəkir Nəbiyev, akademik

      ÖN SÖZ

      Abdulla Şaiqin yaradıcılığı sinkretik mahiyyət daşıyır. Bu irsdə müxtəlif janrlara, mövzulara, ideya-estetik təmayüllərə təsadüf etmək olar. Ədib əruz və heca vəznində şeirlər, mənzum nağıl, felyeton, hekayə, povest, roman, pyes, poema, təmsil kimi janrlarda əsərlər yazmış, insan həyatının müxtəlif tərəflərini əks etdirən mövzuları ədəbi müstəviyə gətirmişdir.

      Ədib yaradıcılığa təmsil janrı ilə başlayıb. 1893-cü ildə Abdulla Talıbzadə anası, bacısı və qardaşı ilə birlikdə Xorasana köçürlər. Əslən urmiyalı, Misirdə təhsil almış, Bağdadda, İstanbulda müəllim kimi fəaliyyət göstərmiş qabaqcıl görüşlü ziyalı Yusif Ziyadan dərs aldığı dövrdə İ.V.Krılovun “Sazəndələr” təmsilini, ardınca şairin “Qurd və pişik”, “İki öküz”, “Meymun və gözlük”, “Qarğa və pendir” təmsillərini rus dilindən fars dilinə çevirir. Tərcüməni bəyənən Yusif Ziya balaca Abdullaya onları ana dilində yazmağı tövsiyə edir.

      Sonralar Abdulla Şaiq təmsil janrına tez-tez müraciət edir. Ədibin aşağı siniflər üçün tərtib etdiyi dərsliklərdə özünün yazdığı, həmçinin Avropa ədəbiyyatından tərcümə və təbdil etdiyi təmsillər yer alırdı. O, alleqoriyalar, rəmzlər vasitəsilə insana məxsus hər hansı xüsusiyyətin heyvanlar və ya əşyalar üzərinə köçürərək mətnaltı mənanı uşaqların qavrama səviyyəsinə uyğunlaşdırır və onların əsərdən doğru nəticə çıxarmasını asanlaşdırırdı. Bununla da yazıçı balacaları ibrətamiz bir həyat hadisəsi ilə tərbiyələndirir, həm də əşyalarla, bitki və ya heyvanat aləmi ilə tanış edirdi.

      Böyük pedaqoq Uşinskinin dediyi kimi, səslər, duyğular, formalarla düşünən uşağı başqa cür düşünməyə vadar etmək əbəsdir. Abdulla Şaiq peşəkar pedaqoq-psixoloq kimi məsələyə məhz bu nəzər nöqtəsindən yanaşır, azyaşlıların ruhunu oxşayan obrazlı, canlı, ritmik, rəngarəng bədii nümunələr yaradırdı. Belə şeirlərdə nəsihətçilik, quru mühakimə ilə rastlaşmırıq, onlar sadə, aydın, səmimi bir dildə yazılır.

      Abdulla Şaiq epik növün daha geniş imkanların-dan yararlanaraq böyük yaşlı uşaqlar üçün də əsərlər yazır. “Oyunçu bağalar”, “Kələkbaz Albert”, “Köç”, “Məktub yetişmədi”, “Xasay”, “Əsrimizin qəhrəmanları” kimi nəsr əsərləri həyat hadisələrinə daha şüurlu yanaşa bilən, onlardan nəticə çıxarmaq qabiliyyəti formalaşan yeniyetmələr, gənclər üçün nəzərdə tutulmuşdu.

      “Məktub yetişmədi” hekayəsini Abdulla Şaiq 1908-ci ildə yazmışdır. Balaxanı orta məktəbində müəllimlik edən həssas qəlbli ədib mədənlərdəki fəhlələrin həyat tərzini müşahidə edir və onların ağır əməklərinə, çətin həyatlarına laqeyd qala bilmir. Hekayənin adı artıq baş verəcək faciədən sanki xəbər verir. Əsərin qəhrəmanının “Qurban” adlandırılması da təsadüfi görünmür. Qurban – XX əsrin əvvəllərində Bakının neft buruqlarında ağır şəraitdə çalışan və çox vaxt ağır şəraitin qurbanına çevrilən minlərlə fəhlənin ümumiləşdirilmiş obrazıdır.

      İlk dəfə 1912-ci ildə “Bəxtiyarlığım” adı ilə “Gülzar” dərsliyində çap olunan “Köç” hekayəsi Abdulla Şaiq nəsrinin maraqlı nümunələrindəndir. Təbiət, onun toxunulmazlığı, təbiəti təşkil edən ayrı-ayrı ünsürlər – bitkilər, quşlar, heyvanlar, onların rəmzləşdirilməsi Abdulla Şaiq yaradıcılığının əsas leytmotividir. Təbiəti bir rəssam həssaslığı və dəqiqliyi ilə təsvir edən yazıçının məqsədi böyüməkdə olan nəslə Azərbaycan təbiətini tanıtmaq və sevdirmək idi. Kərim babanın pələngə münasibəti, öldürdük-dən sonra ona qarşı duyğuları nəinki uşaqları, böyükləri də təsirləndirməyə bilməz: “O igid heyvanı öldürdüyümə peşman oldum, ürəyim kövrəldi, gözlərim yaşardı. Tüfəngimi bir tərəfə atıb, qabağında diz çökdüm. Başını qollarım arasına alıb, üzündən-gözündən öpdüm” – deyən Kərim babanın timsalında müəllif təbiətin munisliyini, saflığını, bu saflığa əl uzadanların cəzalanacağını xatırladır.

      İctimai-sosial həyatda nöqsanları görən Abdulla Şaiq bu nöqsanların aradan qaldırılması yollarını bir pedaqoq-psixoloq kimi dəyərləndirir. “Xasay” povesti, “Əsrimizin qəhrəmanları” romanı ilə fərdin şəxsiyyət olaraq formalaşmasında təhsil və tərbiyənin əhəmiyyətli rolunu vurğulayır. Tərbiyədə mühit, məktəb vacib olduğu kimi, uşaq – valideyn – müəllim üçbucağı da əsasdır, əsərin təlqin etdiyi əsas ideya budur.

      Abdulla Şaiqin digər nəsr əsərlərində də vətənə, təbiətə, insanlara məhəbbət, öz soykökünə, milli mədəniyyətinə, milli dilinə və tarixinə ehtiram hissləri aşılanır.

Arzu Hacıyevafilologiya üzrə fəlsəfə doktoru

      TƏMSİLLƏR

      TÜLKÜ VƏ XORUZ

      Bir İt ilə Xoruz köçdən qalmışdı. Bunlar bir-biri ilə dost olub çöldə yaşayırdılar. Gecələr Xoruz ağac başında, it də ağacın altında yatırdı.

      Bir gün səhər dan yeri ağaranda Xoruz ağac başında ucadan banladı. Yaxında ov axtaran bir ac tülkü Xoruzun səsini eşidib gəldi. Ağac altında çömbəlib gözlərini Xoruza dikərək oturdu. Sonra mehriban səslə dedi:

      – Xoruz qardaş, nə gözəl səsin var. Sənin səsin bu çöldə ötən bülbüllərin səsindən də ürəyəyatımlıdır. En aşağı, dost olaq. Mən bir dəf tapıb çalım, sən də oxu, ikilikdə bu yaşıl çəməndə gözəl gün keçirək.

      – Yox, Tülkü baba, – deyə Xoruz ona cavab verdi. – Mənim vaxtım yoxdur. Kef məclisini qoyaq sonraya. Bu gün başım çox qarışıqdır.

      – İşinin adı nədir?

      Xoruz cavab verdi:

      – Tülkü baba, bu çöl mənə babamdan qalıb. Burada mən bir kənd salmaq istəyirəm.

      – Elə isə en aşağı, bu yerdən mənə də bir parça ver, özümə bir ev tikim. Gecə-gündüz sənə dua edərəm.

      Xoruz vüqarını pozmadan cavab verdi:

      – Bu işə mühəndisim baxır, get, dərdini ona söylə, o sənə bir parça yer ayırıb verər.

      Tülkü elə sandı ki, Xoruzun mühəndisi bir toyuq olacaq. Ona görə də tez soruşdu:

      – Sizin o mühəndis haradadır?

      – Odur, ağac altında yatır.

      Tülkü ağac altını gəzərkən Alabaş İt onu gördü. Tez qalxıb Tülkünün üstünə cumdu. Tülkü qaçdı, İt qaçdı, qarşıya bir uçurum çıxdı. Tülkü uçurumu görüb tez geriyə döndü. Yenə həmin ağaca tərəf qaçmağa başladı. Ağacın yanından keçərkən Xoruz ucadan soruşdu:

      – Tülkü baba, ölçdüyün bu qədər yer sənə bəs deyilmi? Dayan!

      Tülkü cavab verdi:

      – Danışmağa vaxtım yoxdur, ancaq bu boz mühəndis sənə yaxşı kənd abad edər.

      DƏVƏ VƏ SIÇAN

      Bir Dəvə qatarından ayrılıb çöldə tək qalmışdı, iştaha ilə qanqal yeyirdi. Bu aralıq bir Siçan yuvasından çıxmaq istərkən Dəvəni gördü. Əvvəlcə qorxub çəkildi. Sonra bir müddət durub o zorba heyvana heyrətlə