Oğluma nəsihət. Низами Гянджеви

heç nəyi yox… Heçdən nə almaq olar?87

      Bir arpası da yox ki, tutub alam əlindən,

      Çarəm nədir? Taleyə boyun əyməliyəm mən.

      Sofünun boğazından keçən o maldan qalan,

      Başı halqalı “Mim”lə kufi “Əlif’dir, inan.88

      Əfv olunmaq istəsən, ey şeyx, qulaq as mənə:

      Haramın olanları halal edimmi sənə?

      Neştər batır nəfsinə, ey fələktək saxtakar,

      Ac gözlü, qısa yenli, uzun əlli tamahkar!

      Heç bir ürək nəfsdən, tamahdan ayrı deyil,

      Vəfalı, etibarlı kişi yoxdur, bunu bil!

      Din – əyarı qızıldır, vermə onu şeytana,

      Fəğfurun şərəfini layiq görmə səgbana.89

      Dini şeytana versən, cəzanı sən çəkərsən,

      Müflisə verilən mal geri dönməz yenidən.

      Dünya pislik yurdudur, axirət qazancıyıq,

      Tutub din ətəyindən bir guşə tap, ey yazıq!

      Bu yolların bəkçisi – yağmaçı quldurbaşı,

      Burda müflis zəngindən, yoxsul varlıdan yaxşı.

      Müflislərə toxunmur bu fələyin tilsimi,

      Yalnız möhtəşəmlərin qırır qafiləsini.

      Bu vəfasız dünyadan könlüm bir az halıdır,

      Arını məhv eyləyən öz şəhdi, öz balıdır.

      Tamah salan varmı heç acı aslan ətinə?

      Öləndə qurd-quş belə toxunmaz cəsədinə.

      Ayaq üstə duran şam xonçada, başda gəzər,

      Bədirlənmək istəyən Ay incələr, əksilər.

      Torpaqla qurd dostluğu90 eləyir daim külək,

      Özü yüngül, əli boş, heç nə itirməyəcək.

      Göl quşları bilir ki, balıqların bəlası,

      Gümüş pullarındadır, pullar ovun aynası.

      Sənin diləklərinin tərəzisi olan zər,

      Beş rükət namazının fatihəsinə bənzər.91

      Əgər Nizami kimi sən pak ola bilməsən,

      Bu arzu yollarında çətin kama yetəsən.

      Zalım padşahla düz danışan kişinin dastanı

      Ürəkləri sındıran zülmkar bir şah vardı,

      Dirəşməkdə, höcətdə Həccacı92 mat qoyardı.

      Gündüzdən gecəyədək hər pıçıltı, hər xəbər,

      Onun sarayındaca cəmləşərdi hər səhər.

      Aytək, güntək itigöz bir xəfiyyəsi vardı,

      Bağlı qalan işləri ustalıqla açardı.93

      Sübhtək ikiüzlü, Aytək gecə gəzəndi,

      Bir gün şahın onündə baş əydi, qüssələndi.

      Dedi: – Gizli bir yerdə çox deyindi dalınca,

      Səni zalım, qaniçən adlandıran bir qoca.

      Casusun dediyindən öfkələndi hökmdar,

      Qocanı məhv etməyə fikrində verdi qərar.

      Qum tökdürüb üstünə palaz sərdirdi çölə,

      Divanə tacidardan qaçardı divlər belə.

      Yel sürətli bir cavan çapdı, qocanı tapdı:

      – Xain bilir şah səni, oyan! – dedi, – amandı.

      O şeytan huylu zalım çağırmamış, özün get,

      Yola gətir, inandır, öz dərdinə əlac et!

      Dəstəmaz aldı qoca, kəfən geydi əyninə,

      Salam verdi ədəblə, gəlib şahın önünə.

      Qızmış, qara niyyətli şah yumruğunu sıxdı,

      Arxasında dayanmış qocaya kinlə baxdı.

      – Eşitmişəm, – söylədi, – danışmısan dalımca,

      – Məni qəddar, yelbeyin adlandırmısan, qoca!

      Mən Süleyman mülkünün sahibiyəm, bilirsən,

      Hansı cürətlə mənə “zalım”, ya “div” deyirsən?

      Cavab verdi ixtiyar: – Mən ki ayığam, nə qəm,

      Sənin dediklərindən beş qat artıq demişəm.

      Qocalar da, gənclər də qan ağlayır əlindən,

      Kənd, şəhər – bütün ölkə dad çəkir əməlindən!

      Mən ki eyiblərini bircə-bircə sayanam,

      Yamanını, yaxşını göstərən bir aynayam.

      Düz, dəqiq göstərirsə ayna səni özünə,

      Özünü qır, aynanı qırmaq yaraşmır sənə.

      Sözlərimi araşdır, dinlə ağıl deyəni,

      Düz demirəmsə, əmr et, dara çəksinlər məni.

      Qoca ki öz fikrini mərdanə, şax söylədi,

      Düz sözü məğrur şaha bir az əsər eylədi.

      Yumşaltdı hökmdarı işin qarası, ağı,

      Özünün haqsızlığı, qocanın haqq olmağı.

      – Kəfənini çıxarın, xələt geydirin ona, –

      Hökm elədi hökmdar: – Ətir səpin başına.

      İstibdaddan, zülmdən o gündən əl çəkdi şah,

      Əziz tutdu xalqını, dərdindən oldu agah.

      Şahın dürüst işini heç kəs etmədi inkar,

      Doğruluğu danmağa axı kimin şövqü var?

      Düzlüklə qurtularsan hər acıdan, ağrıdan,

      Qoy düzlük səndən olsun, zəfərlərin Tanrıdan.

      Haqq söz halva da olsa, haqsız üçün acıdır,

      Haqq – acı, fəqət hamı həqiqət möhtacıdır.

      Sözü yerli-yerində, mətləbi düz söyləsin,

      Həqiqətin hamisi

87

Doğrudan da, dərvişin itaət və ibadətdən başqa nəyi var ki, ala biləsən?!

88

“Mal” anlayışından yalnız “MA” hecası qalıb ki, bu da ərəbcə “yox”, “heç” deməkdir. Sofunun başı halqalı “Mim”dən və kufi “Əlif”dən savayı verməli heç nəyi yoxdur.

89

Fəğfur (baqpur) – Tanrı oğlu. Bu söz Yaxın və Orta Şərqdə Çin imperatorlarının ləqəbi olmuşdur. Burada isə şah mənasındadır. Beytin mənası: Saf qızıl olan dini şeytanlara sofular kimi təslim etmə, ulu şahların bilərziyini it saxlayanların əlində xaltaya, midbərə döndərmə!

90

Qurd dostluğu – feilən düşmənlik

91

Yəni namaz qılanda sən Allahı, peyğəmbəri yox, öz varidatını artırmaq yollarını düşünürsən. Bu cür namaz qılmaq, əslində, bütün namazlarının axırına çıxmağın deməkdir.

92

Həccac Yusif oğlu (661-714) – Ömərilər sülaləsinin xəlifələri adından xilafətin müəyyən vilayətlərini idarə edən görkəmli dövlət xadimi olmuşdur. Xilafət düşmənlərinə qarşı mübarizədə, güman ki, əsl rəqəmləri şişirdən salnaməçilərin dediyinə görə, 130 min adamı edama məhkum etmişdir. Həccacın vəfatı günündə isə Ömərilərin dustaq evlərində onun əmrilə azadlıqdan məhrum edilmiş 15 min kişi və 30 min qadın olmuşdur. Buna görə Yaxın Şərq ədəbiyyatında onu qəddar zülmkar saymaq dəb halına düşmüşdur. Bununla belə, güman etmək olar ki, onun surəti Ömərilərə düşmən kəsilmiş Abbasilər sülaləsinin tarixçiləri tərəfindən təhrif edilmişdir. Qədim salnamələrin birində deyilir: “Namuslu adamlara münasibətində o, yaxşı insan, üsyançılara münasibətində isə qəddar idi. Nəzərə almalıyıq ki, Həccacın hakimiyyət illəri zidd qüvvələrin toqquşduğu, həyəcanlı və mürəkkəb bir dövr olmuşdur.

93

Gecənin qaranlığı hər şeyi gizlətdiyi, sirri batırdığı halda Ay və dan yeri sirr açan sayılır. İşıqda hər şey görünür, gizlinlər, bilməcələr açılır.