Oğluma nəsihət. Низами Гянджеви

əmlakını soyma, çapma, talama!

      Utan ağ saçlarımdan, dəymə olub-qalana.

      Sən qul olduğun halda şahlıq sövdasındasan,

      Canidən şah olarmı, ey haqqı dardan asan?

      Şah ölkədə hər işi sahmana salsın gərək,

      Xalqın səadətinə keşikçi olsun gərək.

      Adil olsa şah əgər, hamı ona baş əyər,

      Bəslər məhəbbətini bütün canlar, könüllər.

      Nə hünər göstərmisən taxt başına gələli?

      Alt-üst etdin, taladın, viran qoydun bu eli.

      Dağ kimi ucalmışdı bir zaman Türk dövləti,

      Sarmışdı məmləkəti ədaləti, şəfqəti.

      Sən yıxdın o şöhrəti, batıb getdi o ad-san,

      Demək, sən türk deyilsən, yağmaçı bir hindusan.

      Əllərinlə dağıldı şəhərlərin əsası,

      Biçinçinin xırmanı, əkinçinin tarlası.

      Yığ başına ağlını əcəl gəlib yetməmiş,

      Bir ədalət qəsri tik, əlindən gəlirsə iş.

      Ədlin çilçıraq kimi işıqlatsın gecəni,

      Bu gün, sabah, həmişə bəxtiyar etsin səni.

      Yadda saxla, nə söylər sənə ağbirçək qarı:

      Qanadlandır, şadlandır yetimləri, dulları.

      Qapazını geri çək yoxsulların başından,

      Yoxsa oxlanacaqsan məzlumlar qarğışından.

      Sən ki ox yağdırırsan hər guşəyə bu qədər,

      Girəcəyin guşədən bixəbərsən, bixəbər.

      Cahan qalalarını açan bir açardı şah,

      Qapılar bağlamağa gəlməmisən, ol agah!

      Səni şah dikdilər ki, azaldasan cəfanı,

      Bir könül yaralansa, sən olasan dərmanı.

      Zəiflərin adəti – nazla sığınmaq sənə,

      Sənin borcun – onların sığal çəkmək telinə.

      Qulağını geniş aç, bu möhtac, bu yalavac,

      Bu ac zavallıların komasına işıq saç.

      Xorasan ölkəsinin hökmdarı Səncərə,

      Kar etmədi bu sözlər, düşdü başı cəncələ.

      Bu dövrdə ədalət ərşə çəkilmiş, inan,

      Asılmışdır o yalnız Simurqun qanadından.56

      Daha bu torpaq üstə nəşədən bir əsər yox,

      Bu göy qübbə altında həyadan bir xəbər yox.

      Qalx, ey dərdli Nizami, bu dünyanı qucaqla,

      Ürəklər qana döndü, elə sən də qan ağla.

      Kərpickəsən qocanın hekayəti

      Şam şəhəri tərəfdə qoca bir kişi vardı,

      Uzaqlaşıb bəşərdən, mələk kimi yaşardı.

      Toxuyardı özünə otdan, əncərdən köynək,

      Dolanardı minnətsiz, hər gün kərpic kəsərək.

      İşdi, əldən düşsəydi əmirlərin sipəri,

      Deyərdi: – Sipər edin qəbrimə kərpicləri.57

      Onun kərpiclərindən tikdirsəydi kim məzar,

      Sanardı rahat yatar, olsa belə günahkar.

      Bir gün yenə o qoca tərini silə-silə,

      Əlləşərkən palçıqda, saman ilə, su ilə.

      Çıxdı böyürdən qəfil gözəl bir dəliqanlı,

      Xitab etdi qocaya, dili ahlı, amanlı:

      “Bu nə işdir, görürsən?.. Bu nə düşkünlük, qoca,

      Yalnız qullar, kölələr dözər zillətə bunca!

      Qalx ayağa, torpağa qılınc58 vurma bu qədər,

      Bir qarınlıq çörəyi səndən kim əsirgəyər?!

      Bu qəlibi at oda, yandır, qoy külə dönsün,

      Bambaşqa bir qəliblə gün ağla sən özünçün.

      Axirət dünyasını qazanmağa çalış sən,

      Salma özünü həkdən, əl çək bu daş-kəsəkdən.

      Qocasan, qocalarla sən oturub-dur ancaq,

      Cavanların işini cavanlar görsün, burax!”

      Qoca dedi: “Ay oğul, dəliqanlılıq etmə!

      Öz işinlə şuğullan, mənə ağıl öyrətmə!

      Hər sənətin sahibi sənətilə yaşayar,

      Qocalar kərpic kəsər, kölələr yük daşıyar59.

      Əziyyətli olsa da, öyrəndim bu sənəti

      Ki, boynumda qalmasın bir kimsənin minnəti.

      Xəzinə yığmıram ki, məsxərəyə qoyulum,

      Əlimin zəhmətilə dolanıram, ay oğlum!

      Çörək qazanıram mən, götürmə babalımı,

      Min harama dəyişməm birgünlük halalımı”.

      Alovlandı gözəl gənc qocanın sözlərindən,

      Gedəndə… gildir-gildir yaş axdı gözlərindən.

      Yetər, dünya qapısın çox döydün, ey Nizami!

      İndi din qapısın döy, çatıb daha məqamı.

      Ovçu ilə itin və tülkünün hekayəti

      Tez görən, uzaq görən, usta bir ovçu vardı,

      Gəzib biyabanları, ov yerini tapardı.

      Bəd bir iti vardı ki, çeviklikdə şir, aslan,

      Günəş şüalarını ceyran belində tutan.60

      Kərgədan tük salardı boynunun qüvvəsindən,

      Çöl eşşəyi dişindən, dağ kəli zərbəsindən.

      Yolçuluqda ovçunun dostu, arxadaşıydı,

      Çox işinə yaramış vəfalı yoldaşıydı.

      Gecə keşik çəkən it gündüz əmrə müntəzir,

      Görərdin

56

Xeyirxahlığın və ağ günün timsalı olan Simurq quşu. Əfsanəyə görə, Elbrus dağının əlçatmaz zirvəsində yaşadığına görə Nizami ədalətin cəmiyyətdə yoxa çıxdığını və qalxıb yalnız Simurq qanadı altına sığındığını bildirir.

57

Əmirlər, sərkərdə və qəhrəmanlar basıldıqda (məğlub edildikdə), ölüm məqamının yaxınlaşdığını hiss edincə vəsiyyətlərində arzu edərdilər ki, məzarlarının üstü həmin qocanın kəsdiyi kərpiclər ilə götürülsün. Bu halda onlar ümid bəsləyirdilər ki, bu sipər (bu kərpiclər) onları himayə edəcək, qəbir əzabından qoruyacaqdır.

58

Misrada yer səthi qalxana, torpaqqazan bel isə qılınca oxşadılıb.

59

Kölələr yük daşıyar – zülmə boyun əyənlər, təslimçilər və fərarilər özlərinə layiq rəzil həyata məhkumdurlar. Mən belələrinə nifrət bəsləyirəm, öz zəhmətimlə dolanıram.

60

Ovçunun elə bir cəld, yavuz sərt və çevik qaçan iti vardı ki, Günəş şüası belə ona çata bilməzdi, buna görə it işıq sürətinə nöqsan tutardı. Burada şair “ahu gereftən” mürəkkəb feilini ustalıqla oynadıb şairanə məcaz yaradır. Həmin feilin ilk mənası ahu tutmaq, digər mənası isə irad tutmaq deməkdir.