Сызып ак нур белән… / Озари душу светом…. Мухаммет Магдеев

кәвештән һәм мескен бүректән. Бер рус, моның белән кызыксынып, кая барганын сорый:

      – Сарапул ходил. Тимкин густ, – ди Ишми.

      – Анда нинди суд булды соң бу арада, кемнәрне хөкем иттеләр? – дип сорый рус.

      Ишми:

      – Новый метод, новый метод… – дип мыгырдый. Аннан алты бармагын күрсәтә: янәсе, «новый метод» өчен алты ай бирделәр…

      «Төп гаепләүче», шулай итеп, Бубиларның нәрсә өчен хөкем ителгәннәрен да белмәгән көе кайтып китә.

IX

      1913 елның көзендә Габдулла Буби крепостьтан азат ителә. Төрмәдән ул үзенең бик күп язмалары, истәлекләре белән чыга. Тарихчылар өчен болар – искиткеч бай материал. Ул язмаларында Г. Буби патша чиновникларының икейөзлелеген, ришвәтчелеген фаш итә. «Жандармский вахтмейстер да өч йөз сум ришвәт алган иде. Төрмәдән чыкдыкымыз соңында анысын сәер иттек: «Судка бирәмез», – дип куркытып, аякларымызга сәҗдә кыйлдырдык, өч йөз сумны тәмам түләттек. Безне хәбес кыйлганда аждаһа кебек йөргән кешенең аякларыбыз астында еланнар кебек бөгәрләнүе әмма кызык, көлке булды соң…»

      Заманында Габдулла Бубины Казанның Галимҗан Баруди белән параллель куеп сөйләү гадәте бар иде. Баруди да патшага каршы эшләре өчен Вологдага сөрелә. Ләкин, сөргеннән кайткач, ул, указын кире алып, патша хәзрәтләренә намус белән хезмәт итә.

      Ишмөхәммәт ишан ысул җәдид мөгаллимнәре белән судлашуны дәвам итә, Түнтәр авылы мөгаллиме, җәдидче Нәҗип Гыйрфанов белән тагын Сарапулда судлаша, аның указын алдырта һ. б. Бу юл Ишмине дә Колчак ялчысы итүгә кадәр китереп җиткерә[153].

      Г. Буби исә, крепостьтан чыккач, «мәҗрух указ» ын сорап йөрми. Ул, Столыпиннар, Ишмиләр Россиясендә эшли алуына ышанмыйча, дөньяның икенче бер читенә – Голҗага китә. Анда килү белән, Голҗа шәһәрендәге татарларга яңа методлы мәктәпләр ачу өчен көрәш башлый, халык алдында аң-белем алуның кирәклеге турында докладлар белән чыга. Аның җитәкчелегендә Голҗада ирләр һәм кызлар өчен яңа методлы мәктәпләр ачыла, театр, музыка түгәрәкләре төзелә, әдәбият кичәләре уздырыла[154]. Шул ук вакытта ул бик күп санда әдәби әсәрләр (хикәяләр, памфлетлар һ. б.) иҗат итә, тәрҗемә белән шөгыльләнә[155].

      Империалистик сугыш башлангач, ул дөньяда зур үзгәрешләр буласын сизенә. Абыйсы Гобәйдуллага язган хатында ул болай ди: «Әллә нинди хыялларга чумам. Бу сугышлар соңында Русиядә зур бер хөррият була калса, мөгаен, булачак, безгә укытырга мәктәпләр ачарга ирекләр бирелсә, әлбәттә, биреләчәк, «Буби» мәктәпләрен ачарга имкян табылса, шөбһә юк, табылачак, ул чакта мин монда бер көн дә тормам, кайтырмын. Бубыйда… кызлар мәктәбен ачармын, шунда русчаны да мөкәммәл кертеп, кызларны һәм мөгаллимә, һәм учительница итеп чыгарырга иҗтиһад кыйлырмын… Син, мин – барыбыз бергә җыелып хезмәт кыйлырбыз, ул вәйран мәктәпләрне яңадан гөрләтербез».

      Голҗада вакытта Г. Буби татар хатын-кызларының азатлыгы турында күп докладлар сөйли, хатын-кыз мәҗлесләре оештыра.

      Г. Бубиның «артык тырышучан, яхшы администратор һәм киң

153

Контрреволюцион эшчәнлеге өчен Ишми 1919 елда Совет суды тарафыннан атылуга хөкем ителде.

154

Бу турыда кара: Вакыт. – 1916. – № 2008.

155

Мәсәлән, М. Е. Салтыков-Щедринны тәрҗемә итә.

Хәбес кыйлганда – тоткын итү.

Имкян – мөмкин булу.