Сызып ак нур белән… / Озари душу светом…. Мухаммет Магдеев

вә дәһрилек туарга, шуның белән бергә, хөкүмәткә итагатьсезлек вә ата-анага ихтирамсызлык мәйданга килүе мөмкин».

      Г. Ишморатовтан 1911 елның 24 маенда сорау алынса, М. Юнусовны 22 сентябрьдә чакырталар. Ике следователь һәр ике шаһитка бер үк төрле сорау куялар: «Җәдидчеләр мөстәкыйль татар дәүләте төзүне планга кертәләрме-юкмы?» Бу сорауга Юнусов та уңай җавап бирми. «Гомумән, ысул җәдидчеләрнең рус дәүләтеннән аерым бер земство нигезләргә теләүләре, рус падишаһы вә хөкүмәтенә каршы фикер таратулары миңа һич мәгълүм түгел, – ди ул… – 1905 елда татарлар арасында хөкүмәттән хокуклар таләп итү булды, ләкин мин татар ханлыгы торгызу фикерен ишетмәдем»[138].

      Г. Тукай һәм Г. Камал тарафыннан сатира уты астына алынган Печән базары каһарманы Мөхәммәтҗан хафиз да 1911 елның 16 июнендә «Буби» мәсьәләсе буенча следовательгә чакыртыла. Аның алдында да шул ук сораулар куела. Ысул җәдидне, «Буби» мөгаллимнәрен никадәр дошман күрсә дә, Печән базары каһарманы: «Бубилар арасында «Иттихад ислам» турында мин бернәрсә дә белмим», – дип җавап бирә. Ләкин Бубиларның укыту методын ул да бик каты гаепли: «Алар мәдрәсәгә җәгърәфия, тарих вә әдәбият керттеләр, – ди ул, – хәлбуки мәдрәсәдә тик дини гыйлемнәр генә өйрәтелергә тиеш. Ысул җәдид белән тәгълим ителгән мәдрәсәдә курс бетергән шәкертләр, минем фикеремчә, ышанычсыз (следователь «неблагонадёжный» дип яза. – М. М.) булып чыгалар, чөнки аларның һәркайсы… начальствоны да хөрмәт итми башлый… Хөласан мин сезгә шуны әйтергә тиешлемен ки, минем мәсләкдәшләрем – ысул кадимчеләр Коръән, шәригать, патша вә хөкүмәт ягында торалар, ысул җәдидчеләр исә һәрнәрсәне тәнкыйть итәләр, ачыктан-ачык хөкүмәткә каршы бармасалар да, үзләренә ниндидер хокук эзлиләр» (курсив безнеке. – М. М.). Мөхәммәтҗан хафиз Габдулла Буби турында хәтәр күрсәтмә бирә. «Мәкәрҗә ярминкәсендә, – ди ул, – Г. Буби, үзеңнең хокукларыңны кулга төшерү өчен, җаныңны фида кылырга вә хәтта куәт истигъмаль итәргә тиеш», – дип нотык сөйләде[139]. Г. Бубиның бу сүзләре соңыннан суд процессында үзәк урынны алып торалар.

      Шаһитлардан иң кабахәт төстә яла ягучысы, көнче, провокатор, «Буби» мәдрәсәсенең үз мөгаллиме Әхмәтфәез Даутов була. Ә. Даутов – Оренбург ахуны Сөләйман Даутовның улы. Аның бертуган абыйсы Фәезхан Даутов бервакытлар «Дин вә мәгыйшәт» мөхәррире булып та тора. Әхмәтфәез Төркиядә, Хиҗазда белем ала, «Буби» мәдрәсәсендә гарәп теле укыта. Бу кеше «Буби» мөдәррисләренең авторитетына кызыгып, көнләшеп яши. 1911 елның 5 маенда биргән күрсәтмәсендә ул әле шулай да аларның укыту ысулын яклап сөйли, бу ысул белән укырга һәм язарга тиз өйрәнеп булганын әйтә. Ысул җәдидчеләргә ул И. Гаспринский, Р. Фәхреддинов, Ф. Кәрими, Т. Соловьёвларны һ. б.ны кертә. «Буби» мәдрәсәсендә төрек флотына акча җыю булмады», – ди ул. Шулай да мәдрәсәдә гектограф булганлыгын һәм погром ясаласы төндә бик күп кәгазь яндырылганлыгын әйтә. Жандарм ротмистры аннан «мәдрәсәдә патша хәзрәтләре сурәтенең күзләре тишелү» турында да сорый.

      Ләкин икенче күрсәтмәсендә (1911

138

Корылтай. – 1917. – № 13.

139

Шунда ук.

Иттихад ислам – панисламизм.

Хөласан – нәтиҗәдә.

Истигъмаль – бик тырышып файдалану.