Bakı rüzgarı. Saryal İsmayıl

tikilmiş paltar geyindirilmişdi. Uşaqlar yaxalarına üzərində “MR” yazılmış nişanlar taxmışdılar. Bayram havasıyla nitqlər söyləndi. Alqışlar kəsilmək bilmirdi. Şəkil çəkən fotoqraflar ətrafda dolaşırdılar. Lap axırda hamı bir ağızdan Milli Marş oxudu.

      Başlanan bu sevinc və ümid dolu fəaliyyəti ancaq bir neçə ay davam etdirmək mümkün oldu. Yağışlı günlərin birində, uşaqlar dərsdə olanda polis agenti yanında iki əsgər məktəb müdirinin otağına girdi, ona bir məktub uzadıb:

      – Məktəbinizin açılmasına ilahiyyat dərsi keçmək üçün icazə verilmişdi. Halbuki din dərsləri bir kənara qoyulub başqa yöndə tədris aparılır. Görürsünüz ki, irəli sürülən zərurət həqiqətə uyğun deyil, – dedi.

      Məktəb müdiri dinib-danışmadan polis agentini dinlədi. Sonra onun gətirdiyi məktubu açıb oxudu. Polis agentini siqaretə qonaq eləyib bir qədər düşündü, nəhayət, cavab verdi:

      – Gətirdiyiniz məktubda məktəbimizin bağlanması əmr edilir. Göstərilən səbəb söylədiklərinizlə üst-üstə düşür. Məktəbimizdə təftiş aparılmadan belə bir qərarın qəbul edilməsi və yüzlərlə şagirdin küçəyə atılması haqsızlıq deyilmi? Əksər məktəblərdə olduğu kimi məktəbimizdə də ilahiyyat dərslərilə yanaşı, türk dilində coğrafiya və riyaziyyat dərsləri də keçilir. Hökumət buna görə narahat olmaya bilər. Təkcə dini dərslər keçmək üçün dördillik proqrama ehtiyac yoxdu. Bundan ötrü bir neçə aylıq kurslar da bəs eləyərdi. Hər halda idarəmiz yuxarıya müraciət eləyəcək və məsələnin daha dərindən araşdırılmasını tələb eləyəcək. Sizə indidən deyə bilərəm ki, heç bir qanuna zidd hərəkətə yol verməmişik, yol vermək fikrində də deyilik.

      Elə ertəsi gün məktəbin müdiriyyəti Tiflisdə oturan çar canişininə ərizə göndərib məktəbin bağlanmamasını xahiş elədi. Bundan başqa camaat da öz tərəfindən ərizə və xahişnamələr göndərdi. Amma müsbət nəticə əldə eləmək mümkün olmadı, məktəb bağlandı. Çəkilən xərc və zəhmət boşa getdi.

      * * *

      Xəzər dənizinin qərb sahilində, İran sərhəddinin lap yaxınlığında yerləşən Lənkəran şəhəri yaxın dövrə qədər Gəncə kimi bir türk xanlığıydı. Həmin xanlıq da çarın başladığı müharibəyə tab gətirməyib məğlub olmuşdu.

      Oğuzun babası xanlığın bir qolu olan Talışxan nəslindən gəlirmiş. Babasının Gəncəyə köçməsi, burada məskunlaşması, Lənkəranda hələ də qohumlarının olduğu barədə atası ona dəfələrlə danışmışdı. O da uşaqlıq çağlarından bəri Lənkəranı və orada yaşayan qohumlarını görməyi çox istəyirdi. Bu istək oğlanın fikrindən heç vaxt çıxmamışdı.

      Təhsilinin başa çatmasına az qalmış istəyi gerçəkləşdi. Atasından icazə alıb ora getdi, məktəbin son siniflərini Lənkəranda oxudu. Aradan keçən illər, nəsillərin dəyişməsi az qala qohumlarının izini silmişdi. Oğuzun məsələni araşdırmasına imkan verən şərait yox idi. Uzaq qohumu olan, onunla eyni sinifdə oxuyan İskəndər Talışxanlını dost seçməklə kifayətləndi. Vəssalam…

      Oğuz qısa müddətdə yeni həyatına alışdı, məktəbdə özünə xeyli dost tapdı. Lənkərana gəldiyinə qətiyyən peşiman deyildi. Şəhəri, insanları, xüsusilə dənizi sevdi. Dənizdə üzməyi öyrəndi, vaxtını gözəl keçirməyə alışdı. Ölkənin hər yerində olduğu kimi burada da sərt rus üsul-idarəsi davam eləyir, haqsız hərəkətlər millətçi gənclərə təsir göstərirdi.

      Günlərin birində Oğuz bir neçə dostuyla birgə çar rejiminə qarşı gizli təşkilat qurdu. Sanballı maddi və mənəvi köməkdən məhrum olan bir qrup gəncin nəhəng rejimə qarşı etirazından söhbət gedə bilməzdi. Bu hərəkət daha çox gənc nəslin haqsızlığa qarşı ayağa qalxması idi. Təşkilatın gənc üzvləri özlərini bilərəkdən təhlükə meydanına atmışdılar.

      Oğuz təşkilat rəhbəri, məktəb yoldaşı Dadaş Həsənzadə sədr müavini, başqa bir məktəbin şagirdi Əli Məmmədov katib seçildilər. Gərgin fəaliyyət proqramı hazırlandı, ilk işləri eyni istiqamətdə çalışan başqa bir təşkilatın olub-olmadığını araşdırmaq, varsa, onlarla əlaqə yaratmaq oldu. Axtarışlar qısa müddət ərzində müsbət nəticə verdi. Müxtəlif şəhərlərdə yaradılmış təşkilatlarla əlaqə və onlarla birgə fəaliyyət göstərməyə şərait yaradıldı. Fəaliyyət gizli aparılsa da, təşkilatın mövcudluğu ağızdan-ağıza dolaşıb türk gəncləri arasında yayıldı. Təşkilata daxil olmaq istəyən gənclərin sayı gündən-günə artdı.

      * * *

      Birinci dünya müharibəsi Rusiyanı lap əldən salmış, yormuşdu. Çar üsuli-idarəsindən narazı olanların sayı hər gün artırdı. Çariçanın qoruduğu cahil və sərgərdan kəndli keşiş Rasputinin siyasi idarəetmə işlərinə qarışması, vacib qərarların qəbul edilməsinə mənfi təsir göstərməsi vəziyyətin daha da pisləşməsinə səbəb olmuşdu.

      Paytaxt Peterburqda baş verən hadisələrin xəbəri tezliklə Bakıya da gəlib çatdı. Ən mühüm və dünyanın diqqət yetirdiyi xəbər mart ayında gəldi. Deməli, hələ də davam eləyən müharibənin gedişi dəyişəcəkdi: çar II Nikolay taxtdan salınmışdı.

      Müxtəlif irqlərdən ibarət olan, Rusiyanın qərbdən şərqə və şimaldan cənubacan böyük bir hissəsini əhatə eləyən ərazidə yayılmış millətlər yaranan və həyatı əhəmiyyət daşıyan vəziyyəti narahatlıqla izləməyə başladılar. Əvvəlcə Peterburqda başlayan toqquşmalar və partiya qruplaşmaları çox keçmədən ölkənin hər tərəfinə yayıldı. Müxtəlif partiyalar – kadetlər, sosial inqilabçılar, sosial-demokratlar və s. yarandı…

      Rusiyada nizam gündən-günə daha da pozulurdu. Bölgələrdə yaşayan millətlər müstəqil yerli hökumətlər qurmağa başladılar. Hadisələr Azərbaycana da təsir elədi. Burada da idarəetmə dağılmış, tamamilə iflic olmuşdu. Şəhərin küçələrində silahlı adamlar dolaşırdılar. Hər an bir hadisə baş verməsi ehtimalı vardı. Şagird təşkilatlarının açıq fəaliyyət göstərməsinə artıq bir maneə qalmamışdı. Təşkilatlar həm vacib oldu, həm də öz aralarında tez-tez yazışmağa başladılar. Ciddi fəaliyyət vaxtı çatmışdı. Paytaxt Bakıda üç gün davam eləyən ilk böyük tələbə konqresi keçirildi. Tələbələrin problemlərindən əlavə ölkədəki vəziyyətin, iflic vəziyyətinə düşən idarəetmə sisteminin nizamlanmasına fayda verəcək qərarlar qəbul edildi.

      Oğuz ölkəsinin belə bir məqamında gimnaziyanı bitirdi, böyük tələbə konqresində iştirak eləyəndən sonra Gəncəyə qayıtdı. O, ali təhsil almağa ehtiyac duyurdu. Təşkilatdakı vəzifəsini yoldaşına həvalə eləmişdi. Hələ Lənkəranda olanda ali məktəbə qəbul olmaq üçün Rusiyanın müxtəlif ali məktəblərinə ərizələr göndərmişdi.

      Kiyev Politexnik İnstitutundan gələn müsbət cavab Oğuzu çox sevindirdi. O şəhərin gözəlliyi haqqında çox eşitmiş, həmişə ora getməyi arzulamışdı.

      Oğuz Rusiyadakı ənənələrə əməl eləyib hələ dərsə başlamamış Politexnik İnstitutunun uniformasını geyindi. Uniformanın xüsusiyyətləri bunlar idi: düz və qara olan pencəyin dəbdəbəli düymələri sarı metaldan idi. Politexnik İnstitutu çar II Aleksandrın adını daşıdığına görə,