Bakı rüzgarı. Saryal İsmayıl

şəhərdə qırmızıların bayrağı dalğalanmış, eyni zamanda da müstəqil Ukrayna qurmaq istəyən Petlyura adlı bir millətçi də başına topladığı könüllülərlə Kiyevi ələ keçirmək üçün mübarizə aparmışdı.

      İnqilab günlərinin tükürpərdici mənzərəsi kitabda çox canlı boyalarla təsvir olunmuşdu…

      Bu qarışıqlığın içində tanınmış bolşevik qadın Roza Lüksemburqun da olduğu və onun bir toqquşmada başından ağır yaralanması haqda kitabda məlumat verilir.

      Artıq Kiyevdə oxumaq, təhsil almaq, diplom sahibi olmaq çətinləşmişdir. Quruluşla ayaqlaşmayanlar kənarlaşdırılır, bütün qapılar üzlərinə bağlanır, hər addımda onlara mane olunurdu.

      Bu arada Azərbaycan öz müstəqilliyini elan eləmiş, Müsavat Partiyası çoxluğa sahib olmaqla hökumət qurmuş, savadlı adamlar yetişdirmək məsələsini ön plana çıxarmış və parlament gəncləri Avropaya göndərmək barədə qərar qəbul eləmişdi. İsmayıl Saryal və yoldaşları da Kiyevdəki təhsillərini yarımçıq qoyub, doğulub-böyüdükləri torpağa qayıtmağa üstünlük verdilər.

      Ölkənin min cür ehtiyac içində çırpındığı ölüm-qalım günlərində hökumətin xeyli gənci ali təhsil almaq üçün təqaüdlə Avropanın elm baxımından qabaqcıl olan bəzi ölkələrinə göndərməyə çalışması, bunun üçün də ətək-ətək pul xərcləməyi nəzərdə tutması çox xeyirxah və nəcib təşəbbüs idi.

      Bakı-İstanbul-Roma-Paris yolu ilə Berlinə gedən İsmayıl Saryal İstanbuldan keçəndə millətçiliyimizin müqəddəs məbədi olan Türk Ocağına da baş çəkir və təəssüratını qələmə almışdı…

      İsmayıl Saryal Azərbaycan hökumətinin verdiyi təqaüdlə Berlinə gedir, orada Texniki Universitetin elektrik mühəndisliyi fakültəsinə daxil olur. İşgüzar, çalışqan, ciddi tələbə olduğundan planlı təhsil nəticəsində fakültəni uğurla bitirir, ali ixtisaslı elektrik mühəndisi diplomu almış olur.

      Berlində təhsil aldığı müddətdə gözəl, zərif, xasiyyətini və davranışını bəyəndiyi alman qızı Helena Hoffmanla ailə qurur və onu Almaniyada qalmaq üçün dilə tutanlara qulaq asmadan vətəninin dirçəlməsi məqsədiylə arvadı ilə birgə artıq bolşevik hakimiyyəti qurulmuş Azərbaycana qayıtmaq qərarına gəlir.

      Moskva vasitəsilə Bakıya qayıdanda vəziyyətin çox dəyişdiyini, bütün ölkəni bürümüş dəhşətli xəyanət torunun qurulduğunu, hər şeyin baş-ayaq olduğunu, Çeka terrorunun meydan suladığını görür, dostlarının, o cümlədən, millətçi fikirləri ilə tanınan, hamının sevdiyi, uşaqlıq dostu Cahangirin Avropaya getməzdən əvvəl ona söylədiklərini xatırlayır…

      Bakıda hər tinə, hər məktəbə, hər fabrikə, hər müəssisəyə, hətta hər evə agent yerləşdirilib. Tində satıcılar, məktəbdə müəllimlər, fabrikdə fəhlələr, məhəllədə poçtalyonlar danos şəbəkəsinin üzvləridirlər. Ölkənin təhsil görmüş, əli qələm tutan dəyərli ziyalıları bir-bir nəzarət altına alınır, qondarma bəhanələrlə tutulub, çox ağır şəkildə cəzalandırılırlar.

      İsmayıl Saryal yeni quruluşun Azərbaycanda əxlaqi hisləri yox eləmək, insanları heyvan səviyyəsinə endirmək üçün necə iyrənc təbliğat işlərinə əl atdığını, mənəvi dəyərləri necə ələ saldığını kitabın səhifələrində görmək mümkündür…

      İsmayıl Saryal kitabında özündən üçüncü şəxsin dili ilə söz açır, adını Oğuz qoyur. Xatirələrində bəhs elədiyi Oğuz özüdür…

      İsmayıl Saryalın Azərbaycanın İstiqlal mübarizəsində adı bayraq kimi əziz olan Məmməd Əmin Rəsulzadə və gizli mübarizlərin həbsi ilə bağlı yazdıqları da diqqəti çəkir. Onun barəsində xəbəri vətənpərvərliyinə inandığı tələbəsi, Çekada çalışan İslam Quluzadə verir…

      Azərbaycanda satqınlıq, qorxu, ölüm günləri başlayıb. Belə bir narahat mühitdə İsmayıl Saryal min bir qapını döyəndən sonra güc-bəla ilə bir texniki xidmət sahəsində iş tapır, Bakı-Suraxanı dəmiryol xəttinin elektrikləşdirilməsi ilə məşğul olur. Amma adının üzərində iri bir sual işarəsi var. Çünki İsmayıl Saryal Almaniyada təhsil alıb, alman qızı ilə evlənib. O, kommunist ideologiyasına qəti meyl göstərmir, partiyanın fəaliyyətində iştirak etmir, ancaq canını dişinə tutaraq öz vəzifəsini yerinə yetirməyə çalışır.

      Bir gün İsmayıl Saryal Çeka əməkdaşı olan bir zabit tərəfindən sorğu-sual edilir. Bu çox təhlükəli sorğu-sualdır. Həyatı zabitin ikicə kəlməsindən asılıdır. Bir səhv sözü həyatı bahasına başa gələ bilər. Zabit ondan iş yoldaşlarının davranışları, siyasi əqidələri, bolşevizmə bağlı olub-olmamaları haqqında məlumat yazmasını tələb eləyir. Hətta zabit bu danos müqabilində onun taleyinin dəyişəcəyini, vəzifədə irəli çəkiləcəyini, daha rahat, daha geniş mənzil alacağı barədə vəd də verir. İsmayıl Saryalın belə bir təklifə cavabı namuslu, heysiyyətli, alicənab bir insana yaraşan davranışdır. Cavabının onun ölümü ilə nəticələnəcəyinə baxmayaraq, həmin təklifi qətiyyət və ikrahla rədd eləyir.

      Azərbaycanın bu dəyərli övladının ətrafındakı həlqə getdikcə daralır, təhlükə ağlagəlməz dərəcədə böyüyür, hər addımı izlənilir.

      İsmayıl Saryalın min cür təhlükəylə üzləşərək İran vasitəsiylə Türkiyəyə keçməsi ən həyəcanlı detektiv romanlarında olduğundan daha cəlbedicidir və əsl qəhrəmanlıq dastanıdır. İran sərhəddindən, Maku tərəfdən arvadı və yeni dünyaya gəlmiş oğlu ilə birgə Türkiyəyə keçəndə azadlıq, xoşbəxtlik havasını ciyərlərinə çəkir, ay-ulduzlu bayrağı məhəbbətlə salamlayır.

      Dost və qardaş Azərbaycanın yaxın tarixini öyrənmək, bənzərsiz bir insanı, heysiyyətlı, qürurlu millətçini, qəlbi şəfqətlə dolu olan ailə başçısını tanımaq istəyənlər “Bakı rüzgarı” kitabını mütləq oxumalıdırlar.

      “Tarix” dərgisi, 2002, N9.

      O X U C U L A R I M I Z A

      (Kitabın Türkiyədəki nəşrindən)

      Sevimli babamız İsmayıl Saryalın dostlarımızın israrlı xahişləri nəticəsində qələmə aldığı həyəcan dolu həyat hekayəsini eyni həyəcanla çapa hazırladıq.

      Yazıldığı 1975-ci ildən bəri ölkə daxilində və xaricindəki siyasi vəziyyətə görə çapını bu günə qədər təxirə saldığımız bu böyük ərməğanı təkcə övladlarımıza və nəvələrimizə yox, oxucularımıza da təqdim etməkdən qürur duyuruq.

      İnanırıq ki, ustalıqla qələmə alınmış kitabı oxuyanda vaxtın necə keçdiyini unudacaqsınız, berlinli alman qızıyla azərbaycanlı gəncin öz eşqləri və azadlıqları uğrunda başlarına gələn ağlasığmaz hadisələrin oyatdığı sevinci, rəğbəti və həyəcanı bizimlə bölüşəcəksiniz.

      Onların 1930-cu ildən sonra Atatürk Türkiyəsində keçən uğurlu, xoşbəxt və kübar həyatı isə, demək olar ki, başqa bir əhvalatdır.

      Əziz atamızın dediyi kimi, bəlkə bir gün həmin əhvalat da qələmə alınacaq.

      Neriman-Nuri