Sıyrılmış qılınc. Cəlal Bərgüşad

      Qədim tarixçilər insan zəkasıyla yaradılmış, dünyanı heyrətə gətirən nadir əsərləri möcüzə adlandırmışlar. Mənə elə gəlir ki, əgər müasir tarixçilər «möcüzəli insanlar» istilahını işlətmək fikrinə düşsələr Babək Xürrəmini onlardan biri hesab edərdilər. Tarix Babəki nəsillərə mərd, cəngavər və əfsanəvi bir şəxsiyyət kimi tanıtmışdır. Calal Bərgüşad «Sıyrılmış qılınc» romanını Babək Xürrəminin möcüzəli həyatına həsr etmişdir. «Sıyrılmış qılınc» müəllifin tarixi roman sahəsində ikinci əsəridir. Bir yazıçı kimi onun istedadı ilk tarixi romanı «Bozatın belində» əsərində üzə çıxmışdır. Təsadüfi deyil ki, «Bozatın belində» romanı Türkiyədə «Tərcüman» qəzetində dərc olunub türk oxucularına çatdırılmışdır. Hələ bu tarixi romanlarına qədər Bərgüşadı doğma Azərbaycanın müasir kənd və şəhərlərində qurub-yaradan əmək adamları daha çox maraqlandırmış, onlar barədə silsilə oçerklər, hekayələr yazmışdır. Bununla belə Calal Bərgüşad dünyanın bir çox ölkələrində olmuş, kapitalist aləminin eybəcərliklərini göstərən bir sıra hekayələr dərc etdirmişdir. Ancaq Bərgüşadı həmişə xalqının, vətəninin azadlığı, istiqlaliyyəti yolunda tarixi şücaət göstərən qəhrəmanlar düşündürmüşdür. O, vətəndaş sənətkar ehtirası ilə oxucusuna xatırlatmaq istəyir ki, sən böyük bir xalqın oğlusan! Sənin əcdadın Babək olub! Sən Qaçaq Nəbi nəslindənsən! Bu işıqlı qəhrəmanlar Calal Bərgüşadın yaradıcılığında mühüm rol oynayır və onların bədii ədəbiyyata gətirilməsində atdığı addımlar uğurludur. Müəllif, qələmə aldığı dövrü dərindən öyrənib yaradıcılıq süzgəcindən keçirərək, tarixi hadisələrə bu günün gözüylə baxır və bunları müasir tələblər mövqeyindən oxuculara çatdırır.

      Romanı oxuyarkən adam istər-istəməz o dövrü, xilafətdə cərəyan edən hadisələri göz önünə gətirir… Tarixçilər Abbasilər dövrünü qızıl və intibah dövrü adlandırırlar. Lakin əslində bu dövr kəskin ziddiyyətlər, soyğunçu müharibələr, qorxunc sui-qəsdlərlə dolu idi. Acgöz Abbasi xəlifələri din pərdəsi altında talançı müharibələrini durmadan davam etdirir, tutduqları ölkələrdə az ağalıqlarını möhkəmləndirir, işğala məruz xalqlara ağır cəzalar verir, həmin ölkələrdə olmazın cinayətlər törədirdilər. Xilafətin sərhədləri o qədər böyük, o qədər geniş idi ki, xəlifələr artıq onu silah gücü ilə idarə edə bilmirdilər. Xilafətin Çin sərhəddində günəş çıxanda Əndəlüsdə (indiki İspaniyada) günəş batırdı. Azadlıq istəyən xalqlar tez-tez Abbasi xəlifələri əleyhinə üsyan qaldırırdılar. Bu üsyanların ən böyüyü və xilafət üçün ən qorxulusu Azərbaycanda baş verirdi. Xilafət qoşunu nə qədər güclü olsa da xalqın iradəsini qıra bilmirdi. Xürrəmilər üsyan zamanı xilafətin müvazinətini pozurdular. Belə qarışıqlıq dövründə xəzərlər şimaldan Azərbaycana hücuma keçib Dərbəndi tutur, Kür sahillərinə qədər yeriyib şəhərləri, kəndləri, obaları talan edir, yerli əhalini qandallayıb dəstə-dəstə xaqana hədiyyə göndərirdilər. Cənubdan isə Abbasi xəlifələri üsyan qaldırmış Azərbaycanın üstünə güclü qoşun göndərirdi. Mücahidlər üsyançı xürrəmiləri qılıncdan keçirir, arvad-uşaqlarını isə əsir edib Bağdadın qul bazarına göndərirdilər. Xəlifənin ən qorxulu düşməni bizanslar da fürsət tapan kimi qərb sərhədlərində qan tökürdülər.

      Bütün bu müharibələrin ağırlığı ən çox Azərbaycan xalqının üstünə düşürdü. Azərbaycan yadelli işğalçıların tapdağı altında inləyirdi. Dinc əhali var-yoxdan çıxır, şəhərlər, kəndlər, obalar xarabazara çevrilir, fəlakətə, zülmə, aclığa dözməyən mərd xalqımız dağlara çəkilib yadelli işğalçılara qarşı qılınca sarılırdı.

      Dövr qəhrəman istəyirdi! Elə bir qəhrəman ki, qılıncını sıyırsın, qələbəyədək qınına qoymasın, bu qılıncın gücü ilə beyinlərə böcək yeridən yadelli işğalçıları Odlar yurdundan qovsun! Belə bir qəhrəman Mimət nahiyəsinin Bilalabad kəndində dünyaya gəldi. O, Azərbaycan xalqının cəngavər oğlu Babək idi! Babək öz xalqını əsarətdən çıxarıb işıqlı dünyaya qovuşdurmaqdan ötrü dünyaya meydan oxuyan Abbasi xilafətilə iyirmi iki il vuruşmuşdur. Babək «Gil ayaqlı nəhəngin» ayağını iyirmi iki il Azərbaycan torpağından kəsmişdir. Babəkin vuruşmaları, bir sıra parlaq döyüş səhnələri Calal Bərgüşadın «Sıyrılmış qılınc» romanında öz əksini tapmışdır.

      Babəkin dövrü, qılıncların qına qoyulmadığı bir dövr idi. Xilafətin paytaxtı Bağdadda – Altun sarayında hökmranlıq üstündə gizli və açıq daxili çəkişmələr gedirdi. Vaxtilə xəlifə sarayına yol tapmış nüfuzlu fars əyanları ərəblər tərəfindən darmadağın edilmiş keçmiş Sasani səltənətini yenidən dirçəltmək fikrinə düşmüşdülər. Hətta Xəlifə Harun öləndən sonra onun ərəb qızı Zübeydə xatundan olan oğlu Əminlə, fars qızı Məracil xatundan olan oğlu Məmun arasında böyük mübarizə başladı və nəticədə Məmun öz qardaşı Əminin başını qılıncla vurdurub xəlifə taxt-tacının sahibi oldu.

      Calal Bərgüşad taxt-tac üstündə gedən bu qorxunc hadisələri incəliklərinə qədər təsvir etmişdir. Romanı oxuyarkən sarayda baş verən faciələri, sanki gözünlə görürsən, Xəlifə Harunun həmişə «qardaş» dediyi baş vəzir Cəfər ibn Yəhyanın ölüm səhnəsindən dəhşətə gəlirsən.

      Müəllif doğma yurdunu yadelli işğalçılardan təmizləyən, xalqını azadlığa çıxartmaq istəyən, əsil insan hüquqlarını müdafiə edən Babəkin ədalətli mübarizələrini dolğun şəkildə verməklə yanaşı, hətta öz qəhrəmanını bir qədər əfsanələşdirməyə də səy göstərmişdir. Adama elə gəlir ki, Babək təkcə Azərbaycan xalqının havadarı deyil, ümumən bəşərin, haqqın müdafiəçisidir.

      Calal Bərgüşad Babəki birdən-birə sərkərdə kimi təsvir etməmişdir. Müəllif öz qəhrəmanını müqəddəs atəşgahda dünyaya gətirmiş, Babəkin ayağı yer tutandan onun ləpirinə düşmüşdür. Elə ki, Babək ayaq açdı, sadiqlik mərasimində baş kahin – Möbədi-Möbədan onun belinə yun qurşaq bağladı, o özünü igid sayır, vaxtilə yadellilər tərəfindən qətlə yetirilmiş atası Abdullanın qılıncına sahib olur, Qaraqaşqasının belinə sıçrayıb düşmənə meydan oxuyur: «Atam deyərmiş ki, kimin ki qılıncı pas atıb, onun sahibi ölüdür!» Hətta bu söz Babəkin sıyrılmış qılıncının tiyəsinə də həkk edilmişdir. O, bir parça çörək üçün kiçik yaşlarında varlı bir kişinin ilxısını otarmış, at belində böyümüş, at belində qanad açmışdır. Yaylım vaxtı öz Qaraqaşqasının yalına sinib tay-tuşlarını arxasınca səsləmişdir. Anası Bəruməndlə Qanlı düzdə yer şumlamış, xürrəmilərin başçısı Şəhrək oğlu Cavidanın dəmirçixanasında xam atları miniyə öyrətmişdir. Sərkərdəsi Cavidanın mühüm tapşırıqlarını yerinə yetirmiş, Təbrizdə böyük var-dovlət sahibi Məhəmməd ibn Rəvvaz Əzdinin emalatxanasında ustaya şagird olub qılınc qayırmışdır. Lap axırda isə məşhur tacir Şibl ibn Munakanın sarbanı olub atası Abdulla kimi bütün xilafəti addımbaaddım dolaşmışdır. Gənc Babək xilafətin hər yerində xəlifə qılıncının törətdiyi asılılıqları, iztirabları, zülmü öz gözüylə görür. Babək məşhur Bəzz qalasının sahibi Şəhrək oğlu Cavidanın köməyilə sərkərdə olur… Bundan sonra Babək Xürrəmi bir dövlət xadimi kimi xilafətdə tanınır və hətta o, Abbasi xəlifələrini öz xalq ordusu ilə hədələyir. Xilafəti qorxu altında saxlamaq üçün Bizans imperatoru Feofillə müqavilə bağlayır.

      Babək oxucunun nəzərində gah cəngavərdir, gah filosof, gah da Atəşgaha sitayiş edən sadə bir xürrəmi. Vətənpərvərlik, həqiqi məslək dostluğu, düşmənə qarşı barışmazlıq, el-obaya bağlılıq, qələbəyə inam eşqi Babəkin ruhuna hopmuşdur. Müəllif, Babəki bir sərkərdə kimi göstərmək üçün bəzi döyüş səhnələrini qəsdən geniş təsvir etmişdir. (Həştadsər, Həmədan döyüşü, Bəzz ətrafındakı vuruşlar və s.) Babəkin yaratdığı intizamlı, döyüşkən, mübariz xalq ordusu Xəlifə Məmunun və Xəlifə Mötəsimin saysız-hesabsız ordusu ilə dəfələrlə üz-üzə gəlir və çox vaxt da qalib çıxır. Nəhayət, Xəlifə Mötəsim ən məşhur sərkərdəsi Afşini, güclü və o zaman müasir təlim görmüş qoşunla Babəkin üstünə göndərir.

      Məlumdur ki, keçmiş işğalçılıq müharibələri, əsasən din pərdəsi altında aparılırdı. Abbasi imperiyası da belə yaranmışdır. Calal Bərgüşad tarixiliyi nəzərə alıb, saray ilahiyəçilərilə atəşpərəst kahinləri arasındakı dini-ideoloji mübarizəni dövrün hadisələrinə möhkəm əlaqələndirmişdir. Biz, romanda Babəkin anası Bəruməndlə atəşgaha getdiyini görürük, atəşpərəst