Atəşkəs və sürgün xatirələri. Ахмед-бек Агаев

yenidən nəzərdən keçirmələrinə vəsilə olduğu deyilə də bilər. Bu baxımdan Malta sürgünü yeni Türkiyənin siyasi və düşüncə təməllərinin quruluşu baxımından əhəmiyyətli dönüş nöqtələrindən biridir.

      Malta sürgününü yeni şərtlərlə əlaqəli açıq, müstəqil bir müzakirə obyekti olaraq dəyərləndirmək mümkün deyil. Burası aydındır ki, həbsdəkilər sürgündə olduqca çətin şərtlər altında yaşayıblar. Ağaoğlu, qarşılaşdıqları pis davranış və münasibət haqqında bu cümlələri yazır: “Bu kimi rəftarlar bəlkə Afrika vəhşiləri üzərində öz təsirini göstərə bilərdi! Amma bizi də mütəəssir etmək istəyi uşaqca bir xəyaldır. Çox təəssüf ki, bu qeyri-insani münasibətlərə qarşı etiraz olunmasını nə qədər təklif etdimsə də bir fayda vermədi. Nə qədər çalışdımsa, sözüm keçmədi. Biz türklər nə qədər səbirli və dözümlüyük! Doğrusu, bu qədəri mənim xoşuma gəlmir və bu hal hissizliyə meylliliyin göstəricisidir”. Ağaoğlunun, özü və digər üzdə olan İttihadçıların sürgün həyatı haqqındakı müşahidələri həqiqi bir təsviri ortaya qoyur. Gündəliyi, Malta məhkumlarının ruhi vəziyyətlərinin dəyişməsini əks etdirən bir barometr də hesab etmək olar. Bir çox məhbus yoldaşının yaşadıqları mənəvi aşınmalar sətiraltı ifadələrdə öz əksini tapıb. Bu ifadələrdən, bəzi İttihadçıların ingilislərə qarşı təslimçi bir hal içinə girdikləri aydın görünməkdədir. Sözgəlişi, Almanlarla barış razılaşması imzalandığı xəbərini alan bəzi məhkumlar sərbəst buraxılacaqları fikrinə qapılmışdılar. “Digərləri isə əksinə, çox bədbindirlər və ingilislərin bizi öldürəcəkləri fikirindədilər. Mən isə bunun ikisinin arasındayam. İngilislər nə bizi məhv edərlər, nə də sərbəst buraxarlar. Bizi ətalətə məhkum edəcəklər, aşağı-yuxarı uzun müddət süründürəcəklər. Bəlkə də beynəlxalq məhkəməyə təhvil verərlər”. Buna qarşılıq, Ağaoğlu, üsləşdikləri haqsızlıqlara qarşı tək başına qərarlı bir hüquqi mübarizə apardığını söyləyir. Barış görüşmələrində qərarsızlıq səbəbindən ingilis yüksək dairələrinə, Müttəfiq dövlətləriylə əməkdaşlıq edən və acizanə mövqe sərgiləyən Osmanlı padşahına və “müttəfiqçi” hökumət dairələrinə qarşı olduqca sərt tənqidlər irəli sürürdü. Onları mövqesizlik, xəyanət və ikiüzlülüklə ittiham edirdi. Osmanlı idarəçilərinin içinə düşdükləri “qəflət yuxusu” haqqında belə yazırdı: “Padşah və ətrafındakı axmaqlar düşündülər ki, məmləkəti avropalılara təslim etmək və alçalmaqla qurtara bilərlər. Halbuki onlar təhqir və miskinliyə dözdükcə, qarşı tərəf həyasızlığını, təcavüzünü daha da artırdı. Hökmdar və hökumətin tanınmış rəhbərlərini, məmləkətin seçilmiş adamlarını təslim etməklə namuslarından belə imtina etmiş olduqları halda qarşı tərəfdən zərrəcə belə mərhəmət və şəfqət qopara bilmədilər”. Digər siyasi məhkumların bu cür həssas mövzularda susqunluğu və tərəddüdlü davranışları müqabilində, Ağaoğlunun bu çıxışlarının cəsur bir mövqe olduğu qeyd edilməlidir. Ancaq yenə də şəxsi xarakterinə uyğun olaraq aşırı ifadələrə yer verdiyini də söyləmək lazımdır. Malta fərarilərindən Əli İhsan Sabisin xatirələrinə müraciət etmək bəlkə daha həqiqi bir mənzərə yarada bilər.

      Şübhəsiz, sürgünün ən maraqlı tərəflərindən biri Ziya Gökalpın intellektual söhbət və müzakirələridir. Verdiyi dərs və toplantıların böyük hissəsi “Fəlsəfə dərsləri” adı altında əlyazma şəklində on iki dəftərdə toplanmışdır. Sözgəlişi, Ağaoğlu, bəzi yoldaşlarına rusca öyrədərkən özü də ingiliscəsini inkişaf etdirir və ingilis ədəbiyyatının seçmə əsərlərini oxumağa başlayır. Gündəliyində ifadə etdiyinə görə, Ziya Gökalp bir tərəfdən sosiologiyanın riyazi bir elm olduğu istiqamətində həddindən artıq pozitivist mühakimələr yürüdərkən, digər tərəfdən də “vəcd”, dəyərlər, mənəviyyat, kollektiv ruh/şüur kimi metafizik mövzulardan bəhs edir, sosioloqun kütlələr qarşısında oynayacağı təsiredici rolunu peyğəmbərlərin cığır açdığı yola bənzədirdi. Ağaoğlunun etdiyi bu bənzətmə, sürgündəki sosioloqumuzun fikirlərinin nə qədər “azad”, amma bir xeyli də qarışıq olduğunu göstərirdi.

      Gündəlikdə diqqət çəkən bir başqa mövzu, Qərb siyasətinin ikiüzlülüyünə yönəldilib. Ağaoğlu ömrü boyunca heyranlıq bəslədiyi Qərb sivilizasiyasının başqa bir üzünü görmüşdür və duyduğu xəyal qırıqlığını gizlətmir. Qərb sivilizasiya dəyərlərinin böyük savaş dönəmində çürüdüyünü düşünür. Məsələn, “Times” qəzetində oxuduğu bir məqalədən “Düşmən tərəfini təhqir etmək və əzmək bəşəri bir vəzifəmizdir. Onların, həm mənsub olduqları ortam içində və həm də bütün bəşəriyyət qarşısında hər cür şərəf və nüfuzu qırılmalıdır” mesajını oxuduqdan sonra münasibətini bu sözlərlə ortaya qoyur: “Fəqət bu təhdidləri ingilislər tək türklər üzərində tətbiq edə bildilər. Nə Bolqarıstan, nə Avstriya-Macarıstan, nə də Alman mənsublarından heç biri bizim durumumuza məruz qalmadı!” Ağaoğlunun, ABŞ prezidenti Vilsonun ortaya atdığı və milliyyətlərə görə yeni siyasi sərhədlər təyin edən self-determinasyon siyasətinə yönəlik kəskin tənqidləri də son dərəcə düşündürücü və əhəmiyyətlidir. “Vilson iflas etdi. O qədər ki, hətta özü belə nə etdiyini bilmir. Meydana bütün millətlərin öz müqəddəratına malik olduqları fikrini atdığı halda özü şəxsən hər kəsdən əvvəl ingilislərin Misir üzərində müstəmləkəliyini təsdiq etdi. Lakin Misirin yanında olan bədəvi Hicaz ərəbləri və əhalinin üçdə birini təşkil etməyən yəhudiləri müstəqil bir hökumət halına gətirdi. Türklər hesabına bir Ermənistan qurmaq istədiyi halda İngiltərənin yanında İrlandiya, Hindistan və sairə unudulur”. Keçdiyimiz yüz ilin şərtlərini təyin edən və toplumlar arasındakı bərabərsizliyi ehtiva edən siyasi prinsiplər haqqındakı qərarlar, bu gün daha çox yaxın dövr tarixçisinin fərqində olmadığı bir gerçəyi ifşa edir.

      Əsl xəstəliyin Avropanın özündə olduğu qənaətinə gəldiyini, İngiltərənin öz dəyərlərinə xəyanət etdiyini yazan Ağaoğlu, bir tərəfdən də sürgündə olduğu illərdə ingilis mətbuatını, xüsusilə “Times” qəzetini yaxından izləməkdə idi. Maraq dairəsi və oxuduqları tam olaraq Osmanlı dövlətinin yaxın gələcəyi ilə məhdudlaşmır, dünyada gedən prosesləri də analiz edərək, əvvəlki fikirlərini bir daha nəzərdən keçirirdi. Malta sürgününü izləyən dövrdə Ağaoğlunun Qərb sivilizasiya dəyərləri mövzusundakı görüşlərinin diqqətçəkici bir dəyişimə məruz qaldığını iddia etmək səhv olmaz. Hətta bu illərdə ingilis mədəniyyətinə simpatiyasının düşüncəsinin dərinliklərində özünə yer etdiyini də söyləmək olar. Qərb sivilizasiyasının üstünlüyünə, Şərq (islam və Budda-brahman) sivilizasiyalarının çöküşünün isə labüdlüyünə dair fikirləri öz təsdiqini tapırdı. Necə ki, bu dəyişmənin izlərini “Üç mədəniyyət” başlıqlı məqaləsində və Maltada qələmə almağa başladığı “Üç mədəniyyət” adlı əsərində görmək mümkündür.

      Ağaoğlunun Limnidə tutmağa başladığı gündəliyə Maltaya gətirilmədən öncə fasilə verməsi, çox təəssüf ki, Malta şərtləri haqqındakı müşahidələrindən məhrum qalmamıza səbəb olur. Amma Gökalpın Malta təsviri müəyyən bir təsəvvür yaradacaq özəllikdədir.