Atəşkəs və sürgün xatirələri. Ахмед-бек Агаев

məhbuslar olaraq qəbul edilmiş və Limni adasındakı əsir düşərgəsində dörd ay saxlandıqdan sonra Maltaya göndərilmişdir. Sürgün məkanının Limni/Mondrosdan Maltaya köçürülməsini, məhbusları mənəvi olaraq çökdürməyə yönəlik psixoloji bir təzyiq üsulu kimi də dəyərləndirmək olar. Sürgün yeri olaraq Mondrosun seçilməsi də simvolik bir məna daşıyır: İngilislərin Mondrosda imzalanan şərtlərin saxlanılmasında israrlılığı və Türkiyənin mövqelərinə qarşı bir göz dağı.

      Həbs olunanların çoxu İttihad və Tərəqqi hökuməti içində yer alan və ya İttihadçıların savaş dövründəki məsuliyyətlərini paylaşan, liderlik xüsusiyyəti daşıyan və Müttəfiq dövlətlərə3 qarşı müqavimət hərəkatı təşkilatlandıra biləcək olan şəxslərdir. Bu səbəbdən də onların saf-çürük edilmələri düşünülürdü. Bununla belə zaman-zaman başqa həbslərlə də sürgün sayı artacaqdı.

      Sürgünün səbəbləri Müttəfiq güclərinin sözçüləri və İstanbul hökuməti tərəfindən fərqli şəkildə şərh olunurdu. Müxtəlif cinayət ittihamları vardır, amma heç bir konkret dəlil ortaya qoyulmuş deyildi. Ağaoğlu siyasi məhbus olaraq sürgündə olmalarını qızğın cümlələrlə ittiham edirdi: “Bizi ingilislər hansı üzlə bura gətirdilər? Hökumətmi təslim etdi, yoxsa özlərimi belə istədilər? Nə olursa-olsun, başımıza gələn bu macəra tarixdə bənzəri görülməmiş bir hadisədir ki, Osmanlılıq və xilafət üçün əbədi bir ləkə və günah olaraq qalacaqdır. Tarixdə görülməmişdir ki, bir dövlət şeyxülislamlıq məqamını tutmuş bir ruhanisini, sədrəzəmini, nazir, millət vəkili, yazar və paşalarını üç-dörd ay mühakiməsiz həbs etdikdən sonra düşmənin əlinə təslim etmiş olsun! Bu rüsvayçılığı yalnız VI Sultan Mehmed kimi səfil birisi edər!”. İttihadçıların necə həbs olunması və Ağaoğlunun bu haqlı ittihamları, sürgünün sıradan bir hadisə olmadığını göstərirdi. Xatirələr atəşkəs sırasında və sonrasında gözləniləcək yeni hadisələrin ən dəqiq xəbərçisi özəlliyini daşıyırdı.

      Həbs olunub Maltaya sürgünə aparılanlar İttihadçı siyasi şəxslərdir. Amma hamısının eyni siyasi baxışda (yanaşmada) olduğu deyilə bilməz. Aralarında, böyük savaş illərində Ziya Gökalp, Əhməd Ağaoğlu kimi pantürkizm siyasətinə bağlı olaraq fəaliyyət göstərənlər olduğu kimi, Sait Həlim Paşa, Ubeydullah Əfəndi kimi panislamistlər də vardır. Pantürkist hərəkatın ən önəmli tərəfi, Rusiyaya qarşı müdafiə strategiyası yönündə fəaliyyət göstərməsi idi. Panislamizm isə əsasən İngiltərənin suverenlik iddialarını hədəfləyir; xüsusilə Hindistan və müsəlman ərəb dünyasının Almaniyanın suverenlik mənfəətləri istiqamətində ingilislərə qarşı təşkilatlanmasını müdafiə edirdi. Lakin Osmanlı dövlətinin və müttəfiqlərinin müharibədən məğlubiyyətlə çıxması ilə hər iki siyasi xətt qüvvədən düşəcək və sönməyə üz tutacaqdı. Malta sürgünü bu baxımdan olduqca kritik bir dönüş nöqtəsidir.

      Ağaoğlunun sürgün dövründə tutmağa başladığı gündəlik, 1918-ci ildə Azərbaycandan ayrılmasından başlayaraq, Batumi üzərindən İstanbula gəlişi, Atəşkəs şərtləri, ağır qızdırma xəstəliyi, tam bu ərəfədə başlayan həbslər, Bəkirağa bölüyündə sorğulanmalarla keçən aylar, səlahiyyətli şəxslərin qarışıq ittihamları, İstanbulda Müttəfiq güclərinə mənsub əsgərlərin davranışları, yerli əhalinin çarəsizliyi, mərkəzi idarəçiliyin düşüncəsizliyi və xalqa yönəlik soyuqqanlı çağırışları, İstanbul mətbuatında əks olunan bəyanatlar, rahib Frew kimi ingilis sözçülərinin fəaliyyətləri, bir ingilis gəmisinə mindirilərək Egey dənizinə çıxmaları, ayrılıq sırasında ailələrin yaşadığı sarsıntı və s. hadisələri ardıcıllıqla şərh edir. Ağaoğlu, bəzi dustaqların dəniz səfəri zamanı gəmilərin batırılacağı və ya ingilislər tərəfindən güllələnəcəkləri qorxusunu yaşadıqlarını söyləyir. Daha sonra Limnidə keçən aylar, məhkumluq şərtləri, dustaqlar arasındakı fikir ayrılıqları və gündəlik həyat tempi ilə bağlı təfsilatlı müşahidələrə yer vermişdir.

      Gündəliyin tutulma forması və üslubu da maraqlıdır. Ağaoğlu yaşadığı çətinliklər, ailə həsrətilə yuxusuz keçən gecələr və zehni çarpışmalarından və s. bəhs etməklə təkcə şəxsi həyatındakı yaşantılarını anlatmaqla kifayətlənməyib. Ayrıca sürgün şərtlərinə, ingilis əsgərlərlə türk məhkumlar arasındakı münasibətlərə dair detallı məlumatlar verir: əlinə keçən qəzetlərdən İngiltərənin Şərq siyasətini, Avropadakı və Osmanlı İmperatorluğundakı prosesləri, imzalanacaq barışın şərtlərini böyük bir həyəcanla izləyərək şərh etməyə çalışır. Digər sürgünlərin gündəlik həyatları haqqında verdiyi məlumatlar da əhəmiyyətlidir. Ziya Gökalpın qatıldığı sosioloji və fəlsəfə yığıncaqlarında, dustaqların dəyişən və passiv ruh hallarında, öz aralarındakı müzakirələrdə bir düşüncə dəyişimi keçirməkdə olduqlarının işarələri öz əksini tapır. Gündəlik, Osmanlı İmperatorluğunun çöküş illəri haqqında – məhdud belə olsa – bəzi dəyərləndirmələr etməmizə də imkan verir. Ağaoğlunun, ingilislərə və yerli işbirlikçilərinə yönəlik hirsli və dirənişçi bir davranış sərgilədiyi açıq şəkildə görünür. O, məhkumlar arasında ingilis səlahiyyətlilərə qarşı olduqca cəsur mövqedə olması ilə fərqlənir. Çox ehtimal, ingilislərin antipatiya duyduqları məhkumların başında dururdu. Bəlkə də bu səbəblə adadan ən son çıxarılanlar arasında idi.

      Məruz qaldıqları sürgünün hüquqi tərəfi və ədalətə nə dərəcədə uyğun olması, həm də zamanında Sorbonnalı bir hüquqçu olan Ağaoğlunun düşüncəsini ən çox məşğul edən məsələlərdən biri olub. Gündəliyində tez-tez dustaqlara “müharibə əsiri” damğası vurulduğundan, gerçək bir ittihamın olmadığından, səlahiyyətli tərəflərin onlara yönəlik uzun müddət hər hansı konkret bir ittihamlar irəli sürməməsindən, mühakiməsiz-hökmsüz aylarla dustaq saxlanmalarından, düşərgə şərtlərinin ağırlığından şikayətlənir; sürgünün səbəbləri və bu səbəblərin qarışıq və dayanıqsızlığı haqqında da açıqlamalarında: “məni bura gətirən və vəhşi bir heyvan kimi bu dəmir qəfəs içinə soxaraq qabağıma gündə bir parça ətlə çörək atanlar bütün müraciətlərimə baxmayaraq bircə dəfə də olsun günah və xətalarımın nə olduğunu söyləmək istəmədilər”, – deyə yazmışdır.

      Əhməd Ağaoğlunun gündəliyində sürgün şərtləri və gündəlik yaşam tempi haqqında da maraqlı məlumatlar var. Xüsusilə Limnidəki əsir düşərgəsində məhkumların məlumatlandırılmalarının və müalicələrinin əngəlləndiyi, gerçək bir izolyasiya mühitinin olduğu, sığınma və qida problemlərinin həllində məhkumlara hər cür çətinliklərin yaşandığı aydın dildə ifadə olunub. Limnidə qaldıqları dövrdə məhkumların ailələrilə sərbəstcə məktublaşmaları yasaqlanmışdır. Məhdud sayda çatan məktublar belə senzuraya tabe olurdu. “Çox qısa və yalnız ailədəki durumdan bəhs edən məktublar qəbul edilirdi”. Məmləkətin daxilindəkı vəziyyətdən bəhs edən məktublar çıxdaş olunurdu. Ağaoğlu, İstanbuldan gələn bir neçə qəzetin senzura üzündən ciddi xəbər mənbəyi olmadığını xüsusi vurğulayırdı. Bu baxımdan Ziya Gökalpın olduqca böyük bir məcmu tutan “Limni və Malta məktubları”nın da oxunması vacibdir.

      Ayrıca, Ağaoğlu

3

Antanta – Almaniya tərəfindən gözlənilən təcavüzə qarşı 1904-1907-ci illərdə yaradılmış B. Britaniya, Rusiya, Fransa ittifaqı. Sonralar 1915-ci ildə İtaliya və Yaponiya da bu ittifaqa qoşuldu.