Die Afrikaners. Hermann Giliomee

stad Perth gestrand en het hy sy lewe in wat vandag Australië is onder inboorlinge geslyt.

      Biebouw se gebruik van die term “Afrikaner” is vreemd. Teen die begin van die agtiende eeu is dié term net gebruik vir sekere slawe, vryswartes of Khoi-Khois wat in die Kaap gebore is, byvoorbeeld Hottentot Africaaner en Jager Afrikaner. In die verslag van die gebeure op Stellenbosch kom dit vir die eerste keer as naam vir ’n Europeër voor. In Kaapstad het die gebruik van die naam Afrikaners vir gekleurdes wat deels van slawe-afkoms was, voortgeduur en saam daarmee die stigmatisering daarvan veral in Britse kringe. In 1877 het die Cape Times in ’n hoofartikel geskryf: “The name was originally applied to the half-bred offspring of slaves, and even in a word the mark of slavery is detestable.”

      Daar is verskillende interpretasies van Biebouw se kreet “Ek is ’n Afrikaner”. F.A. van Jaarsveld dink dat dit histories net so betekenisvol is as De Crèvecœur se beroemde vraag in 1783 oor Amerikaneridentiteit: “What, then, is the American, this new man?” Maar daar is gronde om hierdie interpretasie te betwis. Dit is onwaarskynlik dat die jong Biebouw die soort mens was wat oor ’n nuwe politieke identiteit getob het. Sy vader kon sy eie naam slegs met ’n kruisie teken en was volgens alle verslae brandarm. Voor hy met Hendrik se moeder, ’n Hollandse weeskind, getrou het, was hy in ’n buite-egtelike verbintenis met ’n slavin waaruit ’n dogter gebore is. Verre van ’n etniese nasionalis te wees, was Hendrik Biebouw met sy ongeletterde Duitse vader, Hollandse moeder en swart halfsuster eerder iemand wat oor sy identiteit verward was.

      Biebouw het hom self ’n Afrikaner genoem, maar het hy daarmee enigiets meer bedoel as ’n verwysing na die plek waar hy gebore is? Wou hy slegs aandui dat hy ’n boorling van Afrika is? Of wou hy meer doen en aandui dat hy as iemand van Europese afkoms wat in Afrika gebore is met meer respek behandel moet word as wat landdros Starrenburg, ’n Duitser, gedoen het? Historici kan hierdie vrae nie beantwoord nie. Al waaroor hulle kan saamstem, is dat die wanordelike gedrag op daardie Sondag in Stellenbosch simptomaties was van die toenemende wrywing tussen amptenare en burgers in die klein gemeenskappie aan die punt van Afrika.

      “Onwettige basters sonder wetlike regte”

      Die agtergrond van die voorval op Stellenbosch was die spanning wat tussen die hoë amptenare en burgers opgebou het. Die Kompanjie het van die staanspoor af beveel dat die amptenare nie self vir die mark mag produseer nie, aangesien die burgers andersins nie as boere sou kan oorleef nie. In 1685 het goewerneur Simon van der Stel egter by wyse van uitsondering die plaas Constantia (later Groot Constantia) ontvang en toe hy aftree, het die VOC aan Willem Adriaan, sy seun en opvolger, die plaas Vergelegen aan die voet van die Hottentots-Hollandberge toegeken. Hier het Willem Adriaan vir hom ’n plaas op die skaal van ’n groot adellike landgoed in Europa uitgelê, waar 200 slawe en 60 wit knegte gewerk het. Ander hoë amptenare en die goewerneur se broer het ook plase ontvang. Teen 1705 was ongeveer ’n derde van die bewerkte gebied van die kolonie in die hande van ongeveer twintig Kompanjiesamptenare.

      Willem Adriaan van der Stel het planne beraam om vir hom en sy vriende en agente ’n monopolie in die verkope van wyn, vleis, vis en koring te bekom. Die goewerneur het self ’n vyfde van die totale koringoes geproduseer, en saam met familielede al die wyn wat deur die wynpagter benodig is. Sy kudde van 18 000 skape en 1 000 beeste kon al die vleis lewer wat die skepe, hospitaal en Kompanjiepersoneel kon gebruik. Van die amptenare het openlik gespog dat binne drie of vier jaar geen vryburgers meer nodig sou wees nie, aangesien die amptenare alles kon verskaf.

      Dit het ’n botsing veroorsaak tussen ’n amptenare-elite en ’n burger-elite, op een vlak aangedryf deur botsende belange. Die leier van die rebelle, Henning Hüsing, was die rykste burger in die kolonie en soos sy vernaamste bondgenoot, Jacob van der Heyden, het hy ’n deel van die vleispag gehad. Daar was gerugte dat die goewerneur die vleishandel vir hom self wil bekom deur Hüsing en Van der Heyden uit te skakel.

      Die rebelle se vernaamste woordvoerder was Adam Tas, wat met ’n niggie van Hüsing se vrou getroud was. Terwyl die meeste burgers arm en halfgeletterd was, was Tas ’n man wat in Nederland in die middestand gebore is en daar ’n goeie opvoeding geniet het voordat hy hom aan die Kaap gevestig het. In ’n versoekskrif aan die owerheid in Batavia het hy die Kaapse amptenare van wangedrag beskuldig.

      Terwyl Hüsing, Van der Heyden en Tas se eie- of familiebelange op die spel was, was daar burgers wat teen die amptenare in opstand gekom het omdat hulle dit as in die algemene belang beskou het. Jacques de Savoye, ’n bejaarde Hugenoot, het die stryd bestempel as ’n poging om te verhoed dat die Kaap “geruïneer” word. ’n Ander Hugenoot, Guillaume du Toit, het die goewerneur meegedeel dat hy die versoekskrif onderteken het omdat hy deur die welsyn van die hele gemeenskap en sy liefde vir sy mense gemotiveer is. Die helfte van die mense wat geteken het, was Hugenote, wat twintig jaar tevore aangekom het, maar eers deur hierdie stryd ten volle in die burgergemeenskap geïntegreer geraak het.

      Die owerheid in Batavia het Tas se versoekskrif na die Here Sewentien in Amsterdam gestuur, wat dit weer na die Kaapse amptenare aangestuur het met die versoek om hul optrede te verduidelik. Die amptenare was woedend. Hulle het hulle as die Kompanjie se “wettige kinders” en die burgers as “onwettige basters” sonder wetlike regte beskou. Van der Stel het Tas en ’n paar leiers in die Donker Gat in die Kasteel laat opsluit, waar hulle aangehou sou word totdat hulle bevredigende antwoorde aan die hof verskaf het. Tas het ’n maand uitgehou en Van der Heyden selfs langer. Die goewerneur het Hüsing en drie ander burgers na Nederland verban en nege na Mauritius.

      Ses maande later het die Kaap die dramatiese nuus gehoor dat die Here Sewentien in Amsterdam die burgers gelyk gegee en Van der Stel en sekere ander amptenare teruggeroep het. Hulle het die bevel herhaal dat amptenare nie in die Kaapse mark handel mag dryf nie en het ook beveel dat alle amptenare hul plase moet verkoop. Dit was ’n reuse-oorwinning vir die burgers. Hulle het die magtige amptenare verslaan. Hulle was nou onbetwisbaar die enigste verskaffers van voedsel.

      Die burgers het egter maar ’n minderwaardige soort burgerskap geniet. Hulle moes ’n eed aan die State-Generaal sweer en ook aan die Kompanjie. Hulle was die Kompanjie se burgers en moes al sy verordeninge gehoorsaam. Die feit dat die Kompanjie ’n burger kon verban, soos in die geval van Biebouw, was ’n nagmerrie wat bly spook het.

      ’n Vestigingskolonie

      Vir die Kompanjie het die hooffunksie van die Kaap dié van verversingspos gebly. Die regering se vernaamste belangstelling was die skepe en hul vrag. Tussen 1726 en 1750 het gemiddeld 75 skepe per jaar Tafelbaai aangedoen. Maar ten tye van die stryd teen Van der Stel was die Kaap al lank nie meer net ’n verversingspos nie. Dit het ontwikkel in ’n vestigingskolonie, toenemend gekenmerk deur bestaansboerdery. Selfs in die Wes-Kaap met sy koring- en wynboerdery was die landbou hoofsaaklik ekstensief van aard. Toe die regering in 1717 die stelsel van eiendomsplase staak, was daar 400 plase in ’n gebied van 2 500 vierkante myl.

      In 1714 het die regering ekstensiewe boerdery ’n reusestoot gegee deur die toekenning van leningsplase. Dit was ’n nuwe vorm van grondbesit, wat vir die gebied anderkant die Wes-Kaap met sy gevestigde wyn- en koringplase bedoel was. Daarvolgens sou ’n boer ’n stuk grond van ongeveer 2 420 hektaar (of 6 000 acres) in lening van die regering ontvang. Dit is gemeet deur ’n perd ’n halfuur lank in elke rigting te laat stap. Die houer kon die plaas nie verkoop nie, maar slegs die opstal of geboue daarop. In die praktyk het die stelsel egter beteken dat ’n boer feitlik verniet grond gekry het en dit aan sy nageslag kon oordra. Feitlik net Europeërs het leningsplase gekry. Elke jaar moes die boer 24 riksdaalders huurgeld, genoem rekognisiegeld, daarop betaal.

      In 1713 het ’n pokke-epidemie die westelike Khoi-Khois in ’n groot mate uitgewis. Daarna het die verset van die westelike Khoi-Khois teen Europese uitbreiding verkrummel. Daar was nou niks wat die boere kon keer om vinnig diep in die binneland in te dring nie. ’n Klein bolagie van Europeërs met ’n groot vraag na arbeid het oor ’n groot gebied versprei. Een van die oorsake van die vinnige uitbreiding was die erfreg, wat bepaal het dat die langslewende in ’n huwelik die helfte van die boedel erf. Die ander helfte is in gelyke dele onder die kinders verdeel.

      Dan was daar ook die vinnige bevolkingsgroei. Die burgers het vroeg getrou en hul gesinne was gewoonlik baie groot. Schalk en Anna van der Merwe,