Lunatycy. Christopher Clark

partyjno-politycznych nakładały się jeszcze podziały narodowościowe, tworząc w ten sposób pełen wachlarz frakcji i frakcyjek. Wśród ponad trzydziestu różnych partii, które weszły do parlamentu w 1907 roku, było na przykład dwudziestu ośmiu posłów z Czeskiej Partii Agrarnej, osiemnastu z Partii Młodoczeskiej (radykalni nacjonaliści), siedemnastu czeskich konserwatystów, siedmiu członków Partii Staroczeskiej (umiarkowani nacjonaliści), dwóch czeskich postępowców (tendencja realistyczna), jeden „dziki” Czech (poseł niezależny) i dziewięciu z Czeskiej Partii Narodowo-Socjalistycznej. Wśród Polaków, Niemców, Włochów, a nawet Słoweńców i Rusinów istniały podobne podziały ideologiczne.

      Ponieważ w Przedlitawii nie wyznaczono języka urzędowego (w przeciwieństwie do Królestwa Węgier), również w czasie obrad parlamentu nie było żadnego języka oficjalnego. Dozwolone było posługiwanie się wszystkimi językami: niemieckim, czeskim, polskim, ruskim, chorwackim, serbskim, słoweńskim, włoskim, rumuńskim i rosyjskim. Niestety nie zapewniano tłumaczenia i nie istniała możliwość nagrania lub kontrolowania treści przemówień, które były w innym języku niż niemiecki, chyba że deputowany z własnej inicjatywy postanowił zaopatrzyć izbę parlamentu w przetłumaczony tekst swego przemówienia. Nawet deputowani z najmniej znaczących frakcji mogli blokować niechciane ustawy, wygłaszając długie przemowy w języku zrozumiałym jedynie dla garstki ich kolegów. Trudno było stwierdzić, czy w swych wystąpieniach odnosili się do aktualnie rozpatrywanych spraw, czy może po prostu recytowali długie poematy w swojej mowie ojczystej. Zwłaszcza Czesi znani byli z barokowej przesady w swoich niekończących się przemowach203. Przedlitawski parlament stał się znaną atrakcją turystyczną, zwłaszcza zimą, gdy wiedeńscy amatorzy przyjemnego spędzania czasu tłoczyli się w ogrzewanych galeriach przeznaczonych dla zwiedzających. Jak cierpko skomentował to pewien berliński dziennikarz, w przeciwieństwie do miejskich teatrów i oper wejście na sesję parlamentu było darmowe204.

      Konflikt na tle narodowościowym nabrał takiej intensywności, że w latach 1912–1914 liczne kryzysy parlamentarne paraliżowały życie ustawodawcze monarchii: w Czechach miejscowy sejm do 1913 roku stał się już tak hałaśliwym miejscem, że austriacki premier hrabia Karl Stürgkh rozwiązał go, ustanawiając na jego miejsce cesarską komisję, która miała zarządzać tym krajem. Czeskie protesty przeciwko temu posunięciu w marcu 1914 sprawiły, że parlament Przedlitawii znalazł się na kolanach. Stürgkh był zmuszony 16 marca rozwiązać również i to zgromadzenie – jego obrady były nadal zawieszone, gdy w lipcu Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, więc Przedlitawia znajdowała się pod swoistymi rządami absolutystycznymi władzy wykonawczej, gdy wybuchła wojna. Nie lepiej działo się na Węgrzech. W 1912 roku w następstwie protestów w Zagrzebiu i innych miastach południowosłowiańskich przeciwko niepopularnemu gubernatorowi zawieszono sabor (sejm) i konstytucję chorwacką. W samym Budapeszcie w ostatnich latach przed wybuchem wojny wytworzył się z kolei absolutyzm parlamentarny, który skupiał się na ochronie węgierskiej hegemonii wobec wyzwań ze strony innych narodowości i żądań reformy prawa wyborczego205.

      Mogłoby się wydawać, że te spektakularne objawy dysfunkcjonalności potwierdzały pogląd, iż monarchia austro-węgierska stanowiła chylący się ku upadkowi system polityczny, którego zniknięcie z mapy Europy było tylko kwestią czasu: ten argument wysuwali ówcześni wrogowie tego ustroju, którzy sugerowali, że wysiłki, jakie w ostatnich latach przed wybuchem wojny podjęło imperium w celu zachowania swojej integralności, były pod pewnym względami bezprawne206. W rzeczywistości jednak korzenie wstrząsów politycznych w Austro-Węgrzech nie były tak głębokie, jak mogłoby się wydawać. Z pewnością tliły się tam konflikty etniczne – przykładem mogą tu być zamieszki w Lublanie w 1908 roku czy bijatyki, do jakich od czasu do czasu dochodziło w Pradze – lecz nigdy nie osiągnęły one takiego poziomu przemocy jak w ówczesnym Imperium Rosyjskim czy w XX-wiecznym Belfaście. Jeśli chodzi o zamieszanie w przedlitawskim parlamencie, to miało ono raczej charakter chronicznego niedomagania niż choroby śmiertelnej. W sytuacjach nadzwyczajnych rząd mógł tymczasowo sprawować władzę na podstawie artykułu 14 konstytucji 1867 roku. Ponadto różne rodzaje konfliktów politycznych równoważyły się wzajemnie. Trwający od 1907 roku konflikt między socjalistami, liberałami, klerykalnymi konserwatystami i innymi ugrupowaniami politycznymi był darem dla austriackiej części monarchii, ponieważ przecinał on w poprzek obozy narodowe, osłabiając w ten sposób zajadłość podziałów na tle etnicznym. Równoważenie skomplikowanych układów sił, które skutkowało utrzymaniem wymaganej większości w parlamencie, było złożonym zadaniem wymagającym taktu, elastyczności i myślenia strategicznego, lecz doświadczenia ostatnich trzech austriackich premierów przed rokiem 1914, czyli Becka, Bienertha i Stürgkha, pokazują, że – pomimo przejściowych załamań systemu – było to możliwe207.

      Kraje znajdujące się pod panowaniem Habsburgów w ciągu ostatniej przedwojennej dekady przeszły fazę silnego wzrostu gospodarczego, który skutkował ogólnym zwiększeniem dobrobytu – ten fakt kontrastował z sytuacją panującą w ówczesnym Imperium Osmańskim, ale też z sytuacją w innym państwie stanowiącym klasyczny przykład upadającego systemu politycznego, a mianowicie w Związku Radzieckim roku 1980. Wolny rynek i konkurencja, które były skutkiem obejmującej cały obszar państwa unii celnej, stymulowały rozwój technologiczny i zachęcały do wprowadzania na rynek nowych produktów. Już same rozmiary i zróżnicowanie monarchii dualistycznej oznaczały, że nowo powstające zakłady przemysłowe mogły korzystać z rozbudowanych sieci współpracujących ze sobą gałęzi gospodarki, a efekt ten dodatkowo jeszcze wzmacniała efektywna infrastruktura transportowa oraz sektor wysokiej jakości usług i wsparcia. Szczególnie zbawienny wpływ miało to na gospodarkę Królestwa Węgier. W latach czterdziestych XIX wieku Węgry stanowiły w rzeczywistości spichlerz Cesarstwa Austriackiego – dziewięćdziesiąt procent ich eksportu do Austrii stanowiły produkty rolne. Lecz w latach 1909–1913 udział przemysłu w węgierskim eksporcie wzrósł do czterdziestu czterech procent, a jednocześnie stale rosnące zapotrzebowanie austro-czeskiego regionu przemysłowego na tanią żywność sprawiło, że węgierski sektor rolniczy, chroniony przed rumuńską, rosyjską i amerykańską konkurencją, przetrwał w doskonałej kondycji208. Większość historyków gospodarki jest zgodna, że lata 1887–1913 były dla całej monarchii czasem „rewolucji przemysłowej” lub początkiem samopodtrzymującego się wzrostu z typowymi dla tego zjawiska wskaźnikami rozwoju: w latach 1881–1911 zużycie surówki hutniczej wzrosło czterokrotnie, tak samo jak długość linii kolejowych w latach 1870–1900, śmiertelność noworodków spadła, a odsetek ludności z wykształceniem podstawowym przekroczył ten w Niemczech, Francji, Włoszech i Rosji209. W ostatnich latach przed wojną Austro-Węgry, a zwłaszcza Węgry (ze średnim rocznym wzrostem gospodarczym na poziomie 4,8 procent), były jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek w Europie210.

      Nawet tak krytyczny obserwator jak korespondent „Timesa” Henry Wick-ham Steed, który przez wiele lat mieszkał w Wiedniu, przyznał w 1913 roku, że „walka rasowa” w Austrii była zasadniczo konfliktem o udział w sprawowaniu kontroli nad istniejącym systemem:

      Sednem walki o język była walka o wpływy w biurokracji. Podobnie, żądaniom otwarcia nowych uniwersytetów czy gimnazjów, zgłaszanym przez Czechów, Rusinów, Słoweńców czy Włochów, przeciwstawiali się Niemcy, Polacy czy inne rasy, gdyż w tym przypadku były to żądania zmierzające do wytworzenia nowych mechanizmów, które skutkowałyby pojawieniem się potencjalnych nowych urzędników mogących liczyć na posady w biurokracji dzięki wpływom politycznym partii obecnych w parlamencie

203

B. Hamann, Hitlers Wien. Lehrjahre eines Diktators, München 1996, s. 170–174.

204

Pośród tych, którzy przyszli obserwować błazeństwa deputowanych, był młody tułacz Adolf Hitler. Często widywano go na galeriach dla zwiedzających w okresie od lutego 1908 roku do lata 1909 roku, kiedy obstrukcja parlamentarna Czechów osiągnęła swój punkt kulminacyjny. Później twierdził, że to doświadczenie „wyleczyło” go z młodzieńczego uwielbienia do systemu parlamentarnego. Por. Hitler, Mein Kampf, s. 100.

205

S. Beller, Francis Joseph, London 1996, s. 173; A.J. May, The Hapsburg Monarchy, 1867–1914, Cambridge, MA 1951, s. 440; C.A. Macartney, The House of Austria. The Later Phase, 1790–1918, Edinburgh 1978, s. 240; R.A. Kann, A History of the Habsburg Empire, 1526–1918, Berkeley 1977, s. 452–461; R. Okey, The Habsburg Monarchy, c. 1765–1918. From Enlightenment to Eclipse, London 2001, s. 356–360.

206

Interesująca uwaga dotycząca tego problemu zob. A.J. May, R.W. Seton-Watson and British Anti-Hapsburg Sentiment, „American Slavic and East European Review”, luty 1961, vol. 20, no. 1, s. 40–54.

207

Świetna, krótka analiza zob. L. Höbelt, Parliamentary Politics in a Multinational Setting: Late Imperial Austria, Minneapolis 1992. Szczegółowe przedstawienie jego argumentów zob. L. Höbelt, Parteien und Fraktionen im Cisleithanischen Reichsrat [w:] Die Habsburgermonarchie 1848–1918, Bd. VII/1, red. A. Wandruszka P. Urbanitsch, Wien 2000, s. 895–1006.

208

L. Katus, The Common Market of the Austro-Hungarian Monarchy [w:] The Austro-Hungarian Monarchy Revisisted, red. A. Gerö, New York 2009, s. 21–49, tutaj s. 41.

209

I. Deák, The Fall of Austria-Hungary: Peace, Stability, and Legitimacy [w:] The Fall of Great Powers, red. G. Lundestad, Oxford 1994, s. 81–102, tutaj s. 86–87.

210

G. Köver, The Economic Achievements of the Austro-Hungarian Monarchy. Scales and Speed [w:]The Austro-Hungarian Monarchy Revisited, op. cit., s. 51–83, tutaj s. 79; N.T. Gross, The Industrial Revolution in the Habsburg Monarchy 1750–1914 [w:] The Emergence of Industrial Societies, vol. 4/1, red. C.C. Cipolla, New York 1976, s. 228–278. D.F. Good, “Stagnation” and “Take-Off” in Austria, 1873–1913, „Economic History Review” 1974, vol. 27, no. 1, s. 72–88 wyjaśnia, że choć nie było żadnego austriackiego „skoku” ekonomicznego w ścisłym znaczeniu tego słowa, wzrost gospodarczy w austriackiej części monarchii był szybki przez cały okres przed pierwszą wojną światową. J. Komlos, Economic Growth and Industrialisation in Hungary 1830–1913, „Journal of European Economic History” 1981, vol. 1, s. 5–46; idem, The Habsburg Monarchy as a Customs Union. Economic Development in Austria-Hungary in the Nineteenth Century, Princeton 1983, zwłaszcza s. 214–220. Opis podkreślający wielkość austriackiego (w przeciwieństwie do węgierskiego) wzrostu PKB na głowę mieszkańca zob. M.S. Schulze, Patterns of Growth and Stagnation in the Late Nineteenth-Century Habsburg Economy, „European Review of Economic History” 2000, vol. 4, s. 311–340.