Rzecz wyobraźni. Kazimierz Wyka

ciepło i serdecznie. Nieraz to ciepło potrafi przekazać czytelnikowi, i to nawet w sytuacjach dwuznacznych a do takiej transfuzji niełatwych, jak na przykład współczucie dla Rozpędzikowskiego, gdy ten, obnażywszy swoją impotencję, mógłby zostać skompromitowany przez Anielę.

      Skąd ta kolekcja pokręconych skorup ludzkich, co oznacza sympatia dla nich? Dla uzyskania odpowiedzi należy przynajmniej jedną z tych skorup przejrzeć pod światło. Niechaj będzie nią sam Dziewierski. Z jakich właściwości on się składa, po czym go poznajemy? Pan Dziewierski uspokaja swoje zmartwienia zajęciami, jakie też są lube Apollinowi199:

      Tak poszedł w kwiaty i anioły,

      Tak zaczął lepić chimeryczne

      Zwierzyńce, armie egzotyczne,

      Indiany, Turki i Mongoły,

      Tak się zaczęły obrazeczki

      Techniką „kolorowej sieczki”:

      „Bój pod Cuszimą200”, „Smok wawelski”,

      „Jarmark w Łowiczu”, „Krąg anielski”,

      „Kolumb201 pomiędzy tubylcami”,

      „Dno morskie”, „Sklepik z zabawkami”…

      (W tym czasie także namalował ,

      „Śmierć porucznika Iłganowa”,

      Gdzie szereg sztywnych manekinów,

      Wszystkie z profilu, z dymiącymi

      Rewolwerami w rękach sztucznych

      Przy czym lecące widać kule —

      Tyka piersiami wypiętymi

      Luf nastawionych karabinów;

      Za serce trzyma się porucznik

      I całą we krwi ma koszulę.)

      Tak na kółeczku kartonowym,

      Co się w zegarku mogło zmieścić,

      Kaligraficzny cud wypieścił:

      Psalm Dawidowy, przepisany

      Czarnym i srebrnym atramentem

      „W sprężynkę”, dośrodkowo, kręto,

      Z mikroskopijną lutnią w centrum:

      [……….]

      Tak – w sposób ludziom niepojęty —

      W butelce zjawił się zaklęty

      Ogródek – z błystków, koralików,

      Paciorków, szkiełek i kamyków…

      Tak w słojach zamieszkały żabki,

      Jaszczurki, żuki i trytony;

      Tak napełniły się szufladki

      Aromatami ziół suszonych;

      Tak mała izba przy sklepiku

      […….]

      Przybrała wygląd tajemniczej

      Wesołej groty czarodzieja:

      Pułap gwiazdami powyklejał

      Z kołem zodiaku i księżycem;

      Pod lampą, prawie Aladyna,

      Bajeczne żagle swe rozpinał

      Korsarski statek holenderski —

      Sam go zbudował pan Dziewierski

      Według ryciny z kalendarza

      „Czytelnia stanu włościańskiego”.

      […]

      Nie wspomnę już o innych w grocie

      Zabawkach, fraszkach i igraszkach,

      Wiatraczkach, samodziobach-ptaszkach

      I różnych cackach, większych, mniejszych,

      Którymi półki ponastawiał…

      Sto niespodzianek i sto pociech…

      Słowem – nie zawiódł się Smintejczyk202.

      Przecież ten ogrodnik i dyletant mógłby być doskonale – autorem Kwiatów polskich! Wszystkie jego zainteresowania i umiejętności doskonale współgrają z cechami dygresyjnymi całego poematu. Podobnie są fachowo-mikrologiczne, w szczegółach dociekliwe – słowem, więcej mówią o Julianie Tuwimie niż Ignacym Dziewierskim.

      Dlatego możemy odwrócić porządek zależności. To nie Dziewierski mógłby być autorem poematu. To Dziewierskiego i jego towarzyszy zrodziła nie rzeczywistość okresu, w jakim rozwija sięichlos, ale matką ich jest poetyka utworu. Konstrukcja tych postaci ułożona jest z identycznego materiału co przerywniki poematu. Tak zbudowani ludzie nie mogą być w żadnej mierze reprezentatywni i rzeczywistość społeczno-historyczna okresu przecieka przez nich jak przez sito, niewiele pozostawiając oprócz kilku dat i paru głośnych nazwisk historycznych. Ale w ten sposób zbudowane osoby poematu są Tuwimowi bliskie. Traktuje je on serdecznie i ze zrozumieniem, ponieważ przez nie obcuje wciąż ze swoją ulubioną materią poetycką. Tą, z jakiej zbudował cały utwór.

      Ale poetyka egzotycznej codzienności nie stanowi u Tuwima jedynego i wyłącznego składnika budowy postaci. Pojawiają się w niej również elementy inne, i to takie, które pozwalają na wysnucie wniosków mało widocznych w dwudziestoleciu. Wniosków na tle Kwiatów polskich bardzo jaskrawych. Pana Dziewierskiego poza stratą córki nie spotykają przygody bardziej osobiste i niebezpieczne dla spokoju ducha. Innym osobom utworu przygód takich nie brak. Wszystkie one opierają się o pannę Anielę. Kompromitacja Rozpędzikowskiego, kazanie księdza Komody, Alfred Folblut łożący na wychowanie nieletniej osóbki i tym sposobem spełniający swój „cielesny plan inwestycyjny”.

      Drugim więc powszechnym składnikiem tych postaci jest rewelacja seksualna – jakże dobrze znana z pewnych typów powieści w drugim dziesięcioleciu międzywojennym. Ta rewelacja prowadzi Tuwima na bardzo nieraz niesmaczne manowce naturalistyczne, jak np. igry chłopiąt z majstrównymi pod koniec drugiej części poematu, jak później motywy, dla których pani Folblutowa, będąc w ciąży, bywa na koncertach.

      Ta rewelacja seksualna zapowiada jednak sprawę szerszą. Poetyka codzienności komunikowała się z zainteresowaniem dla marginaliów psychologicznych poprzez pojęcie, które, szczególnie zakwitając w okresie wzrostu przeciwieństw społecznych dwudziestolecia, miało je obłaskawić przez sprowadzenie do gry tajemnic psychologicznych, jakie nawet w najprostszych duszach mają być ukryte.

      Była tym pojęciem mitologia szarego człowieka. Dobitnie odradza się ona w Kwiatach polskich. Owa mitologia otrzymuje w nich ponadto pewien inny, a dopiero po drugiej wojnie światowej widoczny akcent. Przerażenie na widok okrucieństw faszystowskich w tej wojnie, zamiast szukać ich powodów społecznych i historycznych, również odwoływało się nieraz do tej gry tajemnic. Po nałożeniu na nią maski z tragicznym grymasem gra taka nabierała cech prawdy. A jak jest w Kwiatach polskich? Siedząc wśród wspomnień w altanie, nad kamieniem z datą 1903, Tuwim pisze:

      Runiczny kamień! Gdybyż mogli

      Uczeni w piśmie serc klinowem,

      Tych letnisk Champolliony203 nowe,

      Odczytać nam ów głaz-hieroglif!

      Zwyczajnych ludzi zwykłe dzieje,

      Codzienne sprawy ich i troski,

      Nie mniej ciekawe niż koleje

      Person tragedii Szekspirowskiej.

      Tak kwiaty na zwyczajnej łące

      Codzienne są, zwyczajne, znane,

      A rosną z głębi wstrząsającej,

      Z

199

Apollo (mit. gr.) – bóg słońca, sztuki, wróżbiarstwa i gwałtownej śmierci, przewodnik dziewięciu muz. [przypis edytorski]

200

bitwa pod Cuszimą – bitwa morska stoczona 27–28 maja 1905 roku, w której flota japońska pokonała rosyjską. [przypis edytorski]

201

Kolumb Krzysztof (1451–1506) – włoski żeglarz i podróżnik, dowódca i organizator czterech wypraw morskich, finansowanych przez Izabelę I Kastylijską, a mających na celu znalezienie drogi morskiej do Indii; w ich trakcie odkrył Haiti i Amerykę, oraz założył miasto Santo Domingo. [przypis edytorski]

202

Smintejczyk (mit. gr.) – przydomek Apolla, boga poezji. [przypis edytorski]

203

Champollion, Jean-François (1790–1832) – francuski archeolog i językoznawca; w roku 1822 odczytał egipskie hieroglify, opierając się m. in. na wielojęzycznej inskrypcji na kamieniu z Rosetty. [przypis edytorski]