Rzecz wyobraźni. Kazimierz Wyka

taką genezę bogactwa i swobody poematu dygresyjnego przyjrzyjmy się dokładniej, z jakich cząsteczek ta swoboda się składa w Kwiatach polskich. Zodiak z przerywników rozłóżmy na poszczególne figury.

      Czegóż tutaj nie ma! Z osób – Piłsudski i Wiech; z zagadnień politycznych – endecja i Legiony; z wypadków historycznych – rok 1905, 1918 i w przywidzeniu dany koniec drugiej wojny światowej w Warszawie (piękny fragment: „O, strzel najprędzej, bzie majowy”); z zainteresowań – filatelistyka i bibliofilstwo; z miejsc – knajpa w Nowym Sączu i w Nowym Jorku; z charakterów – aptekarz-impotent pan Rozpędzikowski i ogrodnik-samouk wszechnauk dyletantyzmu artystycznego pan Dziewierski. A kiedy poeta się rozpędzi i zacznie wyliczać swoje gusta i dyzgusta, oto na jaką stronicę natrafiamy:

      Z gustami bowiem – jak popadnie:

      Kto woli popa, kto popadię,

      Ja – za popadią, jeśli ładna…

      Bukiet z całej epoki

      Nie lubię zaś motorów, radia,

      Wycieczek, sportów, generałów,

      Szparagów, wodzów i upałów,

      Dyskusji, energicznych twarzy,

      Mycia żyletki, prasy, plaży,

      Jajek, żelaznych charakterów,

      Galerii sztuki, biusthalterów,

      Wielkoświatowych poliglotów,

      Truskawek z kremem, samolotów,

      Wizyt, szpinaku, wszechtalentów,

      Historiozofów, monumentów,

      Młodzieży, kiedy nazbyt dziarska,

      Potęgowiczów, gosudarstwa189,

      Dowcipów niedowcipnych osób,

      Opiumowanych papierosów,

      Babskich pazurów purpurowych,

      Balów, a także ich królowych,

      Mówców, czekania, histeryczek,

      Deklamatorów, zapalniczek,

      Pieczeni, jeśli nie jest krucha,

      Prawników, świąt i Króla-Ducha.

      A lubię: milczeć, deszcz, słowniki,

      Ilustrowanych pism roczniki

      („Kłosy”, „Wędrowce”, „Tygodniki”),

      Grochówkę z boczkiem, bzy, jarmarki,

      Łacinę, las, pocztowe marki,

      Fachowe gwary, psy, Cyganów,

      Kolekcjonerów, szarlatanów,

      Etymologię, aptekarzy,

      Ungra warszawskie kalendarze,

      Wiek dziewiętnasty, bibliografię,

      Lawendę, stare fotografie,

      Dyliżans, burzę, ozór z chrzanem,

      Koniak, gorący barszcz nad ranem,

      Walce i stare wodewile,

      Miłostki, Litwę, wiatr, motyle,

      Nie wstawać cały dzień z kanapy,

      Krościenko, zegarmistrzów, mapy,

      Piwo (choć Niemiec) Haberbusza190

      I kocham Pana Tadeusza.

      Nie jest to stronica wyjątkowa w Kwiatach polskich, lecz dla nich typowa. Podobnie, kiedy przyjdzie mu mówić o ojczyźnie, poeta rozkłada ją na drobiny zmysłowego opisu, a te drobiny podaje w stanie szkicownika poetyckiego („Ojczyzna jest to węch” itd. ); gdzie indziej ojczyzna to szuflada pełna gratów i drobiazgów; podobnie do niej wygląda wybuch „erudycyjnej mikrologii”; ba, nawet opis lwich pyszczków w pieśni pierwszej czy pakietu akcji Folbluta pod koniec poematu pojawi się w identycznym kształcie mozaiki ze zmysłowych kamyczków. I jedyne miejsce, gdzie poeta w autoironicznym ostrzeżeniu hamuje rozpędzone pióro, napotkamy w słowach:

      – A bufet! Mógłbym Bufetiadę

      Napisać polską! Tuzin pieśni!

      Lecz zakrakaliby współcześni

      (A o potomnych marzyć nie śmiem)

      Ten temat…

      Czego te świadectwa dowodzą? Tego, że dygresyjne bogactwo Kwiatów polskich posiada wyraźną i górującą nad innymi kierunkami owego bogactwa linię. Nietrudno ją odczytać z podanych przykładów, a jeszcze dobitniej ją widać na tle historii poetyckiej pokolenia, któremu przywodzi Julian Tuwim. Jest nią charakteryzujące skamandrytów i przez krytykę ich okresu uznane za główną zdobycz poetyki tej grupy tzw. odkrycie codzienności, dnia powszedniego, zejście z uroczystego koturnu poezji symbolicznej pomiędzy przedmioty i sprawy powszednie.

      Byłaś, Poezjo, teatralną grą,

      Miałaś swe stałe, stare rekwizyty,

      Lecz oto moce niesłychane prą

      I Śpiew Powszechny bije pod błękity!

      Gromada śpiewa, współczesności chór,

      Tłum ekstatyczny, który w bezmiar urósł!

      – głosił w Czyhaniu na Boga programowy manifest tego zbioru, zatytułowany Poezja.

      U Tuwima to odkrycie codzienności dokonywało się bodaj najgwałtowniej ze wszystkich jego współcześników. Ale też miało ono specyficzne dla znakomitego liryka odchylenie. Rozproszone na jego rozliczne utwory ulotne i satyryczne, mniej wyraźne w liryce pierwszoplanowej, w Kwiatach polskich odchylenie to rozwarło się w sposób dotąd nie widziany u Tuwima. Dygresyjność poematu, nasłuchująca „współczesności chóru”, jest niebywale inteligencka i jest też marginesowa, a sam poeta słusznie ją ochrzcił mianem „erudycyjnej mikrologii”. Popisy nieraz wnikliwej (najczęściej wówczas, kiedy chodzi o wspomnienia), nieraz drażniąco monotonnej i błahej wirtuozerii poetyckiej dokonują się przede wszystkim na strunie, która od codzienności odchyla się ku takim oto partiom, jak niżej cytowana, a mogąca być reprezentacyjną dla tego odchylenia. Poeta zasypia na hamaku:

      Już hamak w senność się wkołysał

      I skrzypiąc, sznur o korę trze się.

      Słyszę cosecans191 cienki osy

      I szorstki dźwięk ostrzonej kosy,

      I recital kukułczy w lesie,

      Metronomicznie odmierzany,

      I, w senną sieć zasznurowany,

      Wzdłuż ciała czuję złoty tangens

      I wraz z Pilicą wpływam w Ganges,

      Który, indyjskim będąc wężem,

      Kukaniem nakrapianym lśniąco,

      Ruchami sprężeń i rozprężeń

      Pełznie przez trawę, sen, gorąco

      I, jak kipiącym śniegiem, błyska

      Upajającą pianą z pyska.

      O, jak mi ciężko w tej podróży!…

      Ojciec się schylił, złamał, zastygł

      W wyraźny wykres, w kąt kanciasty

      Dwa sinus beta.

      Znakomita większość Kwiatów polskich rozgrywa się na tych marginesach rzeczywistości, gdzie co strona byłoby miejsce na inny przerywnik rysownika. Rozgrywa się więc na marginesach wyraźnie określonych zasadami poetyki skamandrytów w pierwszej fazie tej poezji. Bo Julian Tuwim jako autor Biblii cygańskiej i Treści gorejącej granice

189

gosudarstwo (z ros.) – władza, panowanie. [przypis edytorski]

190

Haberbusch i Schiele – warszawski browar, funkcjonujący przy ulicy Krochmalnej w latach 1846–1948. [przypis edytorski]

191

cosecans —jedna z funkcji trygonometrycznych, odwrotność sinusa. [przypis edytorski]