– września. [przypis edytorski]
4
wczorajsza wojna – tj. I wojna światowa. [przypis edytorski]
5
pohaniec – pogardliwie o wyznawcy islamu (szczególnie Tatarze, Turku); pierwotnie od: poganin w wymowie rus. [przypis edytorski]
6
delia – okrycie wierzchnie w stroju szlachty polskiej w XVII w.; rodzaj długiego płaszcza z rękawami półdługimi, długimi lub bez (wówczas rodzaj peleryny) i kołnierzem sięgającym niekiedy do połowy pleców; delię noszono na kontusz (żupan). [przypis edytorski]
7
lenung a. leynung (z niem. die Löhnung) – żołd, strawne; por. także lenungowanie: wypłacanie żołdu. [przypis edytorski]
8
mais assez de ces bagatelles (fr.) – ale dość tych błahostek. [przypis edytorski]
9
ród (…) d'Arquien wyprowadzali (…) nawet od Klodwiga – Wywody genealogistów, wiodących ród d'Arquien od św. Ludwika, Hugona Capeta etc. byłyby, zdaniem prof. Forst-Battaglii, uzasadnione. (Prof. Battaglia powołuje się na swoją pracę w Miesięczniku Hetaldycznym, 1933, 134) [Battaglia, Otto Forst de (1889-1965), pol. historyk i krytyk literacki pochodzenia austriacko-włoskiego; w marcu 1938 r. opublikował w „Przeglądzie Powszechnym” artykuł Brązowienie Marysieńki, będący odpowiedzią na publikację biografii żony Sobieskiego autorstwa Boy'a Żeleńskiego.; Red. WL.]. [przypis autorski]
10
kolebką rodu była Ruś Czerwona – Kolebką rodu Sobieskich była oczywiście nie Ruś Czerwona, ale Sandomierskie. Na Rusi (w Olesku) urodził się sam Sobieski. [przypis autorski]
11
alteracja (starop.) – zdenerwowanie, wzburzenie. [przypis edytorski]
12
Hieronim Radziejowski (1612–1667) – syn Stanisława Radziejowskiego i Katarzyny Sobieskiej, córki Marka Sobieskiego; podkanclerzy koronny, po konflikcie z królem Janem Kazimierzem, na którego rzucił wobec królowej pomówienie o romans z własną żoną, skazany na infamię i banicję w 1652 r., uciekł z Polski i aktywnie współdziałał z Karolem Gustawem podczas najazdu Szwedów na Polskę; utrzymywał też dwuznaczne kontakty z Bohdanem Chmielnickim i Kozakami; w 1662 r. rehabilitowany, stanął po stronie króla polskiego w czasie rokoszu Lubomirskiego, zmarł jako poseł Rzeczpospolitej do Turcji. [przypis edytorski]
13
n'insistons pas (fr.) – nie nalegajmy, nie naciskajmy. [przypis edytorski]
14
aviti sanguinis ultor (łac.) – mściciel krwi dziada. [przypis edytorski]
15
ochędóstwo (starop.) – porządek; strój. [przypis edytorski]
16
omnino (łac.) – całkowicie. [przypis edytorski]
17
hominum otiosorum (łac.) – dosł. ludzi próżnujących; próżniaków. [przypis edytorski]
18
ad capessendam Rempublicam (łac.) – do troski o Rzeczpospolitą. [przypis edytorski]
19
Poloniusz – drugoplanowa postać w tragedii Shakespeare'a Hamlet, ojciec Ofelii i Laertesa; wcielenie dworaka. [przypis edytorski]
20
letki – dziś popr.: lekki. [przypis edytorski]
21
zdaleka – dziś popr. z daleka. [przypis edytorski]
22
contemnere (łac.) – pogardzać. [przypis edytorski]
23
grandilokwencja – górnolotny, napuszony styl mówienia. [przypis edytorski]
24
Jakób – tak w daw. pisowni (por. Jacob); dziś: Jakub. [przypis edytorski]
25
peregrinacii – dziś: peregrynacji; peregrynacja: podróż. [przypis edytorski]
26
iunii (łac.) – czerwca. [przypis edytorski]
27
vies romancées (fr.) – powieści biograficzne (fabularyzowane). [przypis edytorski]
28
Fronda – ruch rewolucyjny, antyabsolutystyczny we Francji w latach 1648–1653; głównie mieszczańsko-chłopski, mający jednak powiązania z arystokracją. [przypis edytorski]
29
Kondeusz – Ludwik II książę de Condé (1621–1686) z dynastycznej rodziny Bourbonów; marszałek Francji, wybitny dowódca w czasie wojny trzydziestoletniej; sławę przyniosło mu zwycięstwo pod Rocroi. [przypis edytorski]
30
Turenne (1611–1675) – właśc. Henri de la Tour d'Auvergne, wicehrabia de Turenne; dowódca wojsk fr. w wojnie trzydziestoletniej. [przypis edytorski]
31
Colbert, Jean-Baptiste (1619–1683) – minister finansów na dworze Ludwika XIV. [przypis edytorski]
32
Bossuet, Jacques-Bénigne (1627–1704) – biskup katolicki, nadworny kaznodzieja Ludwika XIV, wychowawca jego syna; teolog, wyraziciel myśli tradycjonalistycznej, wykorzystanej następnie przez konserwatyzm; uzasadniał sakrę władzy królewskiej (absolutyzmu) poprzez wykład porządku naturalnego świata i pochodzenie władzy świeckiej bezpośrednio od Boga oraz przedstawił Kościół jako instrument Opatrzności Bożej pozwalający harmonijnie spoić historię świętą z polityką; jednocześnie stworzył podstawy teorii spiskowej dziejów, występując przeciw jezuitom; prowadził korespondencję filoz. z Leibnizem; dążył do nawrócenia protestantów z powrotem na katolicyzm (nawrócił marszałka Turenne'a). [przypis edytorski]
33
Vauban, Sebastien de (1633–1707) – markiz; marszałek Francji, ekonomista; wybitny inżynier wojskowy i architekt, twórca nowego sposobu budowania fortyfikacji i twierdz oraz technik oblężniczych. [przypis edytorski]
34
pani de Sévigné – Marie de Rabutin-Chantal (1626–1696), markiza de Sévigné, przeszła do historii literatury fr. jako autorka listów do córki stanowiących zarazem barwne odzwierciedlenie epoki, w której żyła. [przypis edytorski]
35
rendez-vous (fr.) – spotkanie. [przypis edytorski]
36
księżnej de Longueville – Anne Geneviève de Bourbon (1619–1679); siostra Kondeusza. [przypis edytorski]
37
angielska monografia Mortona – J. B. Morton, Sobieski King of Poland, London 1932. [przypis edytorski]
38
celowsze – dziś popr.: bardziej celowe. [przypis edytorski]
39
półtrzecia (starop.) – dwa i pół. [przypis edytorski]
40
z nią albo na niej – „Wrócić z tarczą albo na tarczy”: sentencja pożegnania wojownika wyruszającego na wojnę w Sparcie oznaczająca życzenie powrotu zwycięzcą albo poległym, ponieważ uciekając żołnierze porzucali tarcze, aby lżej im było biec, natomiast poległych znoszono z pola bitwy używając tarczy jako noszy. [przypis edytorski]
41
o wszeteczeństwach (…) o Piśmie Świętym – Dokąd posuwała się fałszywa i śmieszna pruderia, świadczyć może
