Twój psychologiczny autoportret. Lois B. Morris

powtarzalny wzór zachowania.

      Niewykluczone, że kiedy będziecie w następnych rozdziałach czytać o czternastu typach osobowości, rozpoznacie w swoim otoczeniu ludzi szczególnie trudnych. Dla żony Gary’ego taką osobą jest mąż. Nie jest on człowiekiem złym i żona go kocha, ale nie potrafi mu wytłumaczyć, że to on sam i jego zachowanie rujnują życie rodziny. Gary nie zwrócił się po pomoc z własnej chęci – trzeba mu było postawić ultimatum. W trakcie terapii Gary przez długi czas nie był w stanie pojąć, że robi coś nie tak. Był głęboko przekonany, że za jego kłopoty należy winić wszystkich innych – tylko nie jego.

      Co za dużo, to niezdrowo

      DSM-IV w zgodzie z tradycją medyczną odróżnia stany normalne od nienormalnych i definiuje ściśle określone kategorie zaburzeń umysłowych, które mogą być wykorzystywane przez specjalistów zdrowia psychicznego do stawiania diagnozy, analizy i leczenia. Kategorie zaburzeń osobowości wyodrębnione w DSM-IV odpowiadają współczesnemu stanowi wiedzy na temat dysfunkcji osobowości (Jak już wspomnieliśmy we Wprowadzeniu, DSM-IV wyróżnia dwanaście zaburzeń osobowości, z których dwa nie są „oficjalnie uznane”. Wśród czternastu zaburzeń osobowości, o których mówimy tutaj, są także te dwa oraz kolejne dwa, które wymieniano w poprzednich wydaniach DSM jako kategorie sporne, wymagające dalszych badań).

      Różnica między funkcją a dysfunkcją – między typem a zaburzeniem osobowości – jest jednak często tylko różnicą natężenia. „Tylko wtedy, kiedy cechy osobowości są sztywne i nieprzystosowawcze oraz powodują znaczne osłabienie funkcjonalności i cierpienie subiektywne, można mówić o zaburzeniu osobowości” – stwierdza DSM-IV¹¹. Czternaście zaburzeń osobowości to doprowadzone do skrajności przypadki czternastu typów osobowości, które w różnym stopniu cechują każdą jednostkę ludzką. To nie jakość, lecz natężenie danego aspektu osobowości zdaje się być przyczyną poważnych życiowych problemów.

      Weźmy na przykład Gary’ego. Lokuje się on na samym szczycie kontinuum typu Wygodnego. Bierno-agresywne zaburzenie zdominowało jego życie zawodowe i prywatne, sprawiło, że się usztywnił i nie potrafi przystosować się do nowych sytuacji, więc sobie z nimi nie radzi. Kiedy ktoś czegoś od niego chce, automatycznie idzie w zaparte. Teraz, kiedy grozi mu utrata kolejnej pracy, a jego małżeństwo jest w stanie rozpadu, jeszcze głębiej chowa głowę w piasek, nie chcąc uświadomić sobie, jak bardzo sam jest temu wszystkiemu winny. Oscyluje między uczuciem złości i skruchą, nie dostrzega jednak, że powinien się zmienić. Nie wierzy też, że jego życie mogłoby zmienić się na lepsze. Kiedy w końcu godzi się na wizytę u psychiatry – „bo żona mnie nie rozumie” – „zapomina” przyjść na umówione spotkanie. Typ osobowości Gary’ego przybrał postać tak przesadną i skrajną, że nie pozostawia wiele miejsca na rozwój tendencji równoważących.

      Typ osobowości: to nic złego

      Psychiatria zajmuje się zaburzeniami. Głównym zamiarem tej książki jest przeprowadzenie linii dzielącej normalne, przystosowawcze typy osobowości od zaburzeń, które stanowią ich skrajną postać (patrz schemat typów i zaburzeń). Do bierno-agresywnej osobowości Gary’ego wrócimy w rozdziale 10. Poznamy tam obok Gary’ego także Wygodną osobowość kuzyna Jonatana, a także Antoniego Z., artystę, który dzięki swemu Wygodnemu typowi osobowości pędzi życie twórcze i interesujące. Potrafi wprawdzie być uparty i opierać się żądaniom żony, ale nie zawsze i nie z zasady. Potrafi też odczuwać winę z powodu swego zachowania, jest więc na najlepszej drodze do tego, by coś z tym zrobić, choć może jeszcze nie teraz. Na szczęście druga żona Antoniego, w odróżnieniu od pierwszej, umie sobie z nim radzić.

      Elastyczność, różnorodność, przystosowawczość

      Aczkolwiek nie da się wyznaczyć dokładnego punktu, w którym kończy się typ osobowości, a zaczyna zaburzenie, to można stwierdzić, że różnica między Garym a kimś takim jak Antoni, który wiedzie życie twórcze i satysfakcjonujące, leży w większej elastyczności, różnorodności i przystosowawczości postaw. Postawienie dokładnej diagnozy to zadanie dla specjalisty, ale każdy może myśleć o swoim postępowaniu, doświadczeniach życiowych i frustracjach w związkach z ludźmi w poniższych kategoriach:

      1 Elastyczność a sztywność. Gary ma tylko jeden podstawowy sposób reagowania na ludzi, którzy czegoś od niego żądają, oraz sytuacje, które stawiają go przed jakimś wyzwaniem. Repertuar Antoniego jest znacznie bogatszy. Na przykład jeżeli jakiś punkt sporny okazuje się bardzo ważny dla jego żony, Antoni gotów jest do ustępstw.

      2 Różnorodność a powtarzalność. W życiu Gary’ego wszystko nieustannie się powtarza: w pracy zawsze te same kłopoty, w domu zawsze ten sam kryzys małżeński. Niewiele dobrego się wydarzyło i na nic lepszego się nie zanosi. Życie Gary’ego jest jak zdarta płyta, która zacięła się wiele lat temu. Tymczasem Antoni, nawet jeżeli jest po części niewolnikiem nawyków, jest także zdolny do spontanicznej radości w gronie rodziny, do twórczego natchnienia i do wytyczania nowych, obiecujących kierunków artystycznych.

      3 Przystosowawczość a bezbronność wobec stresu. Jak się przekonamy, w konfrontacji ze stresującymi żądaniami ze strony innych ludzi czy rynku artystycznego Antoni ma skłonność do wycofywania się i biernego uporu. W końcu podejmuje jednak wyzwanie i radzi z nim sobie, nierzadko w sposób błyskotliwy. Na przykład w ciężkim okresie, kiedy nikt nie kupował jego obrazów, Antoni trwał przy swoim wysoce oryginalnym stylu malowania, który pogłębiał się i dojrzewał. Gary tymczasem nie potrafi sprostać najmniejszemu nawet stresowi. Kiedy tylko przypilił go termin zlecenia, które otrzymał jego dział, zamiast zdobyć się na dodatkowy wysiłek i wykazać się posiadanymi umiejętnościami, niechcący wymazał z komputera rezultat ciężkiej wielomiesięcznej pracy.

      „Jeśli jednostka wykazuje zdolność elastycznego radzenia sobie z otoczeniem i jeśli jej typowy sposób postrzegania świata i postępowania sprzyja (…) jej osobistemu zadowoleniu, to można powiedzieć, że posiada ona normalną, czyli zdrową osobowość – pisze psycholog Theodore Millon. – I na odwrót, kiedy reakcja jednostki na zwykłe, codzienne obowiązki i okoliczności okazuje się sztywna i nieefektywna, a jej sposób postrzegania świata i postępowania prowadzi (…) do osobistego dyskomfortu i ogranicza możliwości nauki oraz dalszego rozwoju, to można powiedzieć, że posiada ona wzór osobowości patologiczny, czyli nieprzystosowawczy”¹².

      Sześć sfer życia

      Bez względu na to, czy twoja osobowość jest elastyczna, czy nie – można dostrzec jej wyraźny zarys w sześciu sferach twego życia: sferze Ja, związków, pracy, emocji, samokontroli oraz wyobrażeń rzeczywistości. Współczesna opinia psychiatryczna jest zdania, że te sześć sfer stanowi podstawę definicji wzoru osobowości człowieka.

      Jak za chwilę pokażemy, każdy z typów osobowości ma swój własny, charakterystyczny i w pełni normalny wzór myślenia, odczuwania i zachowywania się w każdej z sześciu sfer. Ponadto każdy typ ma jedną lub dwie (w jednym przypadku nawet trzy) sfery dominujące, które decydują o kształcie pozostałych. Na przykład praca stanowi sferę kluczową dla typu Sumiennego; nie ma wątpliwości, iż zdominowała ona życie kuzynki Karoliny. Sfera ta rządzi nawet jej życiem emocjonalnym: jeżeli życie nie układa się w pasmo nieustannych zawodowych sukcesów, Karolina czuje się nieszczęśliwa. Dla Wygodnego kuzyna Jonatana sferą dominującą jest sfera Ja. Jego potrzeba niezależności, która każe mu samodzielnie poszukiwać sensu życia, jest dla niego najbardziej istotna – bardziej istotna od związków z ludźmi, gdyby kiedykolwiek