Як стаць беларусам. Сто гісторый. Севярын Квяткоўскі

гэта ж на ўсё жыццё!»

Юры Вінаградаў

      © Квяткоўскі С., 2016

      © Кандрацева З., ілюстрацыі, 2014

      © Афармленне і распаўсюджванне. ТАА «Электронная кнігарня», 2016

      Пры ўдзеле:

      Ганна Валынец

      Аляксандар Лукашоў

      Арцём Мартыновіч

      Хрысціна Марчук

      Аляксандар Ярашэвіч,

      якія дапамаглі ў зборы тэкстаў

      Адмысловыя падзякі:

      Андрэй Дзмітрыеў —

      удзел у выданні кнігі

      Алена Макоўская і Ніна Шыдлоўская —

      удзел у рэалізацыі праекту на сайце budzma.org

      Марына Золатава —

      удзел у партнёрскай рэалізацыі часткі праекту на сайце Tut.by

      Як я стаў беларусам

      – Вам ужо не трэба рабіцца беларусам? Паколькі вы ўжо не Нехта, а Хтосьці? Тады гэтая кніга можа дапамагчы некаму з вашых родных, сяброў ці знаёмых.

      Важна прачытаць кнігу ад пачатку да канца. Толькі тады будзе паўнавартасны эфект. Знікнуць многія сумневы, хістанні і фобіі. Нават калі на нейкай старонцы ў вас з’явяцца думкі: «Ды зразумела, ды я гэта ўжо бачыў, прадумаў, перажыў!». Ці: «Так не бывае!». Альбо: «Няма чаго ім рабіць!». Чытайце да самай апошняй літары.

      Нават калі вы і так лічыце сябе ці кагосьці з свайго атачэння беларусам. Магчыма, гэта фантомная беларускасць. Беларус – гэта не бусел, зубр, партызан, мех бульбы ці трактар.

      Неяк мы сядзелі з прыяцелем цёплым надвячоркам на бервяне ля дарогі ў старым квартале прыватнага сектара ў Менску. Нам было гадоў па дваццаць, а да нас падышоў значна старэйшы дзядзька – стрэльнуў цыгарэтку.

      Наш выпадковы знаёмы без запрашэння далучыўся да размовы. Ён не надта трапна ўстаўляў рэплікі. Было бачна, што думкі тубыльца драўляных джунгляў блукалі дзесьці па-за кантэкстам тэмы.

      І раптам дзядзька выбухнуў:

      – Сядзіце тут, балбочаце!

      – Ну…

      – Бачыце, як крыва асфальт на вуліцы паклалі?

      – Бачым.

      – Дык узялі б – пераклалі!

      Гэта толькі на першы погляд выглядае няўздымнай справай – двум хлопцам перакласці асфальт на ўсёй вуліцы. Я прыгадваю гісторыю некалькіх дзясяткаў юнакоў з 1980-х.

      – Вы ведаеце, што ваша жонка Кася Камоцкая спявае нацыяналістычныя песні? – запытаўся падчас допыту ў міліцыі следчы ў барда Алеся Камоцкага.

      – Так, – адказаў Алесь, – а яшчэ яна танчыць нацыяналістычныя танцы.

      Гэтыя юнакі былі толькі на самым пачатку вуліцы з «крывым асфальтам», які трэба было перакласці.

      Я маю на ўвазе «Гуканне вясны» – традыцыйнае беларускае свята, якое несанкцыявана зладзіла група моладзі ў 1984.

      Калі ад 1980-х ісці далей углыб гісторыі – патрапіш на курапацкія магілы. А яшчэ далей – у БНР, «вясну народаў» у царскай Расеі, паўстанні, падзелы, войны… Часы, калі марылася не пра ўпарадкаванне дарогі, а пра саму вуліцу – сваю краіну.

      «Як стаць беларусам» – кніга людзей, якія шукалі сябе ў 1980-х – 1990-х. Гадаваных між СССР, перабудовай і першымі гадамі Незалежнасці.

      Гэта быў час вялікай надзеі на стварэнне новай краіны, не савецкай і не антысавецкай. Проста новай. З новымі сэнсамі і новымі адчуваннямі. Дзе адным з самых захапляльных, нязвыклых і неверагодных было адчуванне ўласнага «я».

      1. Пратэст

      Перад з’яўленнем майго «я» ў публічнай прасторы свет быў іншым.

      Я тады быў занадта малы, каб ведаць, што развод ці любоўныя прыгоды аднаго з сужэнцаў разглядалі на сходзе працоўнага калектыву. Не паўсюль, канешне. Ну ўявіце сабе падобнае ў асяродку тэатра ці сімфанічнага аркестра? Ці, напрыклад, цырка?

      З іншага боку, уявіце, калі б рабочы шарыка-падшыпнікавага завода перад калегамі пачаў тлумачыць свае амурныя прыгоды беларускай літаратурнай мовай.

      У тэатры, акадэміі ці філармоніі ўявіць магу. А ў цырку ўжо – не. Табу.

      Прылюдна корпацца ў чужой бялізне было нормай, а публічна гаварыць па-беларуску – скандалам.

      Чаму шакавала беларуская мова? Гэта быў выклік галоўным каштоўнасцям тагачаснага грамадства. Людзі хацелі зліцца з сацыяльным краявідам. Каб нішто не нагадвала пра іхную іншасць, адрознасць ад савецкага.

      Ім даравалася казаць «дз» і «ч», але «шкарпэтка» ды «фарбы» ўспрымаліся як пагроза для будучыні адзінага савецкага народа.

      І калі ў грамадскім месцы ты пачынаў гаварыць літаратурнай беларускай мовай, ад цябе ўсе адсланяліся – каб ніхто не падумаў, што тут нехта хаўрусуецца з табою.

      А за «дз» і «ч» проста пагарджалі. Ты як бы быў на ніжэйшай прыступцы ў грамадстве – крэст, калхознік, недаіндывід соцыюма.

      Вяскоўцы рабілі каласальную ўнутраную работу, каб пазбыцца свайго прыроднага – беларускага. Таму літаратурная беларуская мова выглядала як