Аманжолов Алтай. Өнегелі өмір. Коллектив авторов

қарсаңында 1916 жылы Мәскеудегі Лазарев институтының дипломатиялық бөлімін үздік бітіріп шықты. 1814 жылы құрылған бұл оқу орны Қазан төңкерісінен кейін, 1921 жылдан бастап Мәскеу шығыстану институтына айналған еді. В.М. Насилов 1918-1929 жылдары Кеңес өкіметінің шақыруына үн қосып, қалалық және облыстық халық ағарту бөлімдерінде мұғалім болып қызмет атқарады, қалың бұқара арасында сауатсыздықты жоюға белсенді араласып, барлық күш-жігерін аямастан сарп етті. 1929 жылы Мәскеудегі Шығыс еңбекшілерінің коммунистік университетіне шақырылып, осы кезден бастап педагогтік ісімен қатар, ғылыми-зерттеу жұмыстарына беріле кірісті. Оның ғылыми көзқарасы академик В.В. Радлов, П.М. Мелиоранский, В. Томсен, Н.Ф. Катанов сияқты мәшһүр түркітанушы ғалымдардың әсері негізінде қалыптасқан еді. Осы кезден бастап В.М. Насилов ұйғыр тілін ғылыми зерттеуге ерекше назар аударып, еліміздегі ұйғыр халқы мекендеген Орта Азияның аудандарына келіп, олардың ортасында болып, етене араласты. Соның нәтижесінде ұйғыр халқының ән-күйлері мен халықтық өлең-жырларын, ертегілерін, мақал-мәтелдерін жинап, осынау бір бай деректерді топтау барысында ұйғырша-орысша сөздік жасады.

      1933 жылы В.М. Насилов ұйғыр зиялылары Е. Малиев пен Рузиндермен бірлесіп Мәскеу шығыстану институтының студенттері үшін ұйғыр тілі оқулығын тұңғыш рет орысша жариялады. 1934 жылы В.М. Насиловке доцент атағы беріліп, осы жылдары Н.А. Баскаковпен бірлесіп Шыңжаң ұйғырларының негізгі лексикасын қамтыған ұйғырша-орысша сөздіктің алғашқы нұсқасын жазды. 1939 жылы Мәскеуде кітап болып басылып шыққан бұл сөздік ұйғыр халқының мәдени өміріндегі, сонымен бірге ұйғыр тіл білімінің дамуындағы тарихи зор оқиға болды.

      В.М. Насиловтың 1940 жылы Мәскеуде басылған «Ұйғыр тілі грамматикасы» атты еңбегі ұйғыр тілін ғылыми негізде зерттеуге жол салған соны қадам болды. Орысша жазылған бұл грамматика еліміздегі жоғары оқу орнындағы жастарға арналған оқулық ретінде ғана емес, еліміздегі ұйғыр тілін ғылыми зерттеуге кіріскен мамандарға жол нұсқайтын тамаша өнеге де болды. Ғылыми жағынан да, құрылымы тұрғысынан да бұл еңбек өзінің құнын күні бүгінге дейін жоғалтқан жоқ. В.М. Насилов түркітану бойынша елуге жақын үлкенді-кішілі еңбек жазды. Профессор 1954 жылдан бастап Мәскеудегі Халықаралық қатынастар институтында түрік, ұйғыр, моңғол және венгр тілдері кафедрасын басқарды. Ол ұйғыр тілінің теориялық курсы бойынша дәріс оқыды. Сонымен бірге 1955 жылдан бастап М.В. Ломоносов атындағы МГУ-дің жанындағы түркі филологиясы кафедрасына жетекшілік етті. Бұл кафедрада түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасынан дәріс оқып, көне түркі жазба ескерткіштері жөнінде арнайы курс жүргізді. Осымен қатар көне түркі тілін зерттеуге ерекше көңіл бөлуі бұл саладағы жаңа қадам болды. В.М. Насиловтың «Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілі» (1960 ж.), «Көне ұйғыр тілі» (1963 ж.), «Ұйғыр жазуындағы ХІ-ХV ғасыр түркі ескерткіштерінің тілі» (1974 ж.) еңбектері ғалымның бұл сала бойынша ұзақ істелген жұмыстарының нәтижесі еді.

      Мәскеу университетін сөз еткенде, оның түлектері, біздер, орыс ұстаздарының дарқан