1920-1930 жылдардағы Қазақстан халқы. К. А. Саркенова

және әлеуметтік мәліметтер»2;

      2. Табиғи өсім туралы хабарлама беретін ағымдағы есеп, яғни туу, өлім-жетім, неке, ажырасу туралы мәліметтер;

      3. Халықтың механикалық қозғалысы туралы есеп немесе миграция;

      4. Халық қозғалысының басқа да аспектілерін бақылауға арналған арнайы іріктеу;

      5. Тізімдегі халық саны, оның құрамындағы өзгерістерді бақылап отыратын халықтың ағымдағы есебі.

      Халық санағы материалдары – шынайы қабылдауға болатын дерек. Санақ материалдары бойынша тексеру жүргізіліп отырған сәттегі белгілі бір жас мөлшеріндегі адамдардың санын, олардың отбасы жағдайын анықтауға мүмкіндік. Оны демография, экономика және әлеуметтік мәліметтердің нақты бір мерзімде, анық бір жерде өтуі, жинақталуы, өңделуі және баспада жариялануының жиынтығы деуге де болады3.

      Санақтың негізгі критерийлеріне:

      1. орталықтандырылуы, яғни санақтың ресми, жергілікті органдардың қатысуы арқылы мемлекет тарапынан жүргізілуі;

      2. мемлекеттің қаулылары немесе статистика мекемелерінің шешімдері бойынша белгілі бір шекара шеңберіндегі нақты бір аумақтың қамтылуы;

      3. жаппай немесе барлық адамның қамтылуы және бір уақытта екі жақты есеп жүргізбеу;

      4. бір-ақ рет жүргізу, яғни есептеудің анық бір орынға және белгілі бір уақытқа бағыныштылығы немесе қысылтаяң уақыт;

      5. тіркеудің жеке-даралылығы, яғни үй шаруашылығы мен отбасы мүшелері толық қамтылатын мәліметтен де басқа, әр адам туралы жеке-дара есеп жинау;

      6. географиялық шеңбердегі демографиялық және әлеуметтік белгілері сипатталатын мәліметтердің өңделуі және баспада жариялануы4 жатады;

      Сондай-ақ демографиялық санақтардан басқа іріктеу санағы, ағымдағы бақылау немесе ағымдағы ауыл шаруашылығы санағы материалдары дегендер де бар.

      Ағымдағы статистиканың арнайы ұйымдары, яғни жергілікті жерлердің табиғаты, ауылшаруашылық жағдайы туралы жан-жақты хабар жинайтын ерікті тілшілер жүйесі. Олар жергілікті, өз жерін жақсы білетін адамдардан құралды. Олардың жұмысына сұрақ-жауап бланкілерін, дәптерлерді, бюллетеньдерді қажетті жауаптармен толтырып, мемлекеттік статистика (Орталық статистика басқармасы мен губерния статистика бюросы) органдарына тапсыру жатты. Сосын бұл мәліметтер Орталық статистика басқармасында жүйеленіп, қорытындылары арнайы анықтамалықтарда жарияланған. Мысалы, Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатында Орталық статистика басқармасының Қазақ АКСР бойынша 1920 – 1923 жылдардың анықтамалығын баспада жариялауға шығарған шешімдері сақталған5. Бұндай анықтамалықтар екінші кезектегі дерек қатарына кіреді. Екінші кезектегі деректер бірінші кезектегі мәліметтерді қорытындылап, оларға шолу жасап, талдаумен айналысады.

      Сонымен 20-ғасырдың 20–30-жылдарындағы Қазақстанның халқы туралы екі деректің түрі бар: біріншісі – алғашқы мәліметтер6,

2

Демографический энциклопедический словарь. – Москва, 1985. – С. 314.

3

Массовые источники по социально-экономической истории советского общества. – Москва, 1979. – С. 22.

4

Сонда.

5

Сводные таблицы сельскохозяйственной переписи 1920 года по уездам Кирреспублики (2 сентябрь 1922 г. – 10 сентябрь 1923 г); Данные переписи 1920 г. в границах 1922 года; Поуездные итоги демографической переписи 1920 г.; Положение по докладу «Сельскохозяйственная перепись КССР в 1923 г.»; Сравнительная ведомость. Данные статьи т. Кенжина «Последствия голода 1921 – 1922 гг. в КССР»; Сравнительная ведомость. Данные КЦСУ, которыми пользуется Госплан. – ҚР ОММ, 962-қ., 1-т., 20-іс. 90 п.)

6

Предварительные итоги переписи населения 28 августа 1920 г. Труды ЦСУ. Т. 1. Вып. 2. Население 25 губерний Европейской и Азиатской России. – Москва, 1921; Вып. 3. Население 58 губерний Европейской и Азиатской России. – Москва, 1921; Итоги переписи населения 1920 г. – Москва, 1928; Итоги Всесоюзной городской переписи населения 1923 г. В 4-х чч. – Москва, 1924 – 1927 (Труды ЦСУ); Всесоюзная перепись населения 17 декабря 1926 г. Предварительные итоги. – Москва, 1927. Вып.1 – 3; Всесоюзная перепись населения 17 декабря 1926 г. Краткие сводки. – Москва, 1927 – 1929. Вып. 1 – 10; Всесоюзная перепись населения 1926 г. Окончательные итоги. В 7 отделах (сериях). 56 т. – Москва, 1928 – 1933; Всесоюзная перепись населения 1937 г. Краткие итоги. – Москва, 1991; Всесоюзная перепись населения 1939 г. Основные итоги. – Москва, 1992, т.б.