94
piechota dardanelska — piechota turecka, która obroniła cieśninę Dardanele w czasie operacji desantowej wojsk angielsko–francuskich w roku 1915. Pozycje wojsk tureckich znajdowały się wówczas istotnie w okolicach starożytnej Troi.
95
Lechistan (tur.) — Polska.
96
in spe (łac.) — w (oczekiwanej) przyszłości (dosł. w nadziei na).
97
asker (tur.) — żołnierz turecki.
98
miecąc — dziś: miotając.
99
gzemsy — dziś popr.: gzymsy.
100
mamałyga — potrawa z mąki kukurydzianej.
101
amatorowie — dziś popr. forma: amatorzy.
102
cadaver (łac.) — trup.
103
sprychy — dziś popr.: szprychy.
104
casemate (franc.) — sklepione i zabezpieczone przed pociskami pomieszczenie w fortyfikacji; stąd utworzono słowo: kazamaty.
105
umerlaków — dziś popr.: umarlaków.
106
współkopaczów — dziś popr.: kopaczy.
107
Barynczyszka — wyraz ten, utworzony od nazwiska bohatera, przypominał zarazem otoczeniu słowo barin — jaśnie pan; przyrostek — „yszka” nadawał mu odcień pogardliwy.
108
jurodiwyj (ros.) — opętany, obłąkany, posiadający rzekomo dar proroczy.
109
hapencucyk — wyraz nie znany słownikom: oszust.
110
Brodiaga (ros.) — włóczęga.
111
obudwu — dziś popr.: obydwu lub obydwóch.
112
jednę — dziś popr.: jedną.
113
funkcjonariuszów — dziś popr. forma: funkcjonariuszy.
114
obozy (z ros.) — tabory.
115
ambaje (z łac.) — bzdury.
116
obadwaj — dziś popr.: obydwaj.
117
Carycyn — miasto w Rosji, późniejszy Stalingrad, dziś Wołgograd.
118
tułupy (ros.) — długie kożuchy, zazwyczaj nie kryte suknem.
119
obadwaj — dziś popr.: obydwaj.
120
wieszczka grecka — Pytia; kapłanka objawiająca wyrocznie w świątyni w starożytnych Delfach.
121
diuny — wydmy piaszczyste wzdłuż wybrzeży morskich.
122
eo ipso (łac.) — tym samym.
123
Zund, Kattegat i Skagerrak — cieśniny wiodące z Morza Bałtyckiego na Morze Północne.
124
zwornik — w architekturze: element wiążący sklepienie.
125
bogaczów — dziś popr. forma: bogaczy.
126
marzenia futurystyczne — futuryzm: awangardowy kierunek artystyczny; zrywając gwałtownie z tradycją dążył do odtworzenia w sztuce dynamizmu życia nowoczesnego. Twórczość futurystów cechował m.in. kult nowoczesnej techniki i zainteresowanie jej perspektywami rozwojowymi. (Do tego rysu nawiązuje określenie Żeromskiego).
127
mularzów, cieślów — dziś: murarzy, cieśli.
128
fugi — tu: rowki, nacięcia, w które wchodziłyby odpowiednie występy tafli szklanych.
129
Apis — w mitologii egipskiej święty byk, który przedstawiał na ziemi boga Ozyrysa.
130
Swarożyc — bóstwo pogańskich Słowian, któremu poświęcony był czarny koń.
131
starsi... bracia w Darwinie — tj. zwierzęta (żartobliwa aluzja do teorii ewolucji Karola Darwina).
132
Reforma rolna — uchwalona 10 VII 1919 r. przez sejm większością jednego głosu, pozostawiała w rękach właścicieli majątki do 180 ha (w Poznańskiem, na ziemiach białoruskich i ukraińskich do 400 ha) i zapewniała im odszkodowanie. Parcelację ograniczono do 200 tys. ha rocznie, w praktyce jednak w latach 1918–1921 zrealizowano ją zaledwie w 40%. Oddanie parcelacji w ręce różnych banków i spółek doprowadziło do spekulacji ziemią, w rezultacie przechodziła ona przeważnie w ręce bogatych chłopów. Porozumienie stronnictw prawicowych w roku 1923 ograniczyło parcelację prawie wyłącznie do majątków państwowych i publicznych. Również w ostatniej swej wersji z roku 1925 reforma rolna uwzględniała przede wszystkim interesy zamożnych właścicieli ziemskich, nie zaspokajając zupełnie głodu ziemi wśród małorolnego chłopstwa i proletariatu wiejskiego.
133
latyfundia — wielkie posiadłości ziemskie.
134
Ludwik Ariosto (1474–1533) — największy poeta włoski późnego Odrodzenia, autor epopei Orland Szalony, osnutej wokół walk rycerzy Karola Wielkiego z Saracenami, obfitującej w epizody komiczne i fantastyczne.
135
hipogryf — wymyślone przez Ariosta uskrzydlone zwierzę z tułowiem konia i głową gryfa.
136
czyściejsze — dziś: czystsze.
137
ci–devant (franc.) — niegdyś, dawniej; podczas rewolucji francuskiej określenie umieszczane przed tytułami arystokracji.
138
noktambulista — lunatyk; tu: człowiek żyjący nocnym życiem.
139
Któż to wie, kto wśród nas jest łotr... — refleksje starego Baryki, podobnie jak analogiczne poglądy Korzeckiego z Ludzi bezdomnych, są echem teorii Abramowskiego o „rewolucji moralnej”.
140
kazanie na górze — według ewangelii św. Mateusza (V. 39) w kazaniu tym Chrystus miał powiedzieć: „Żebyście się nie przeciwili złemu, ale kto by cię uderzył w prawy policzek twój, nadstaw mu drugi
